1-Mavzu. Bozor, iqtisodiyot va biznes reja

---

1-Mavzu. BOZOR, IQTISODIYOT VA BIZNES 
Reja: 
1.1. Bozor iqtisodiyoti, uning tamoyillari va o’ziga xos xususiyatlari 
1.2. Biznes – bozor iqtisodiyotining ustuvor sohasi 
1.3. Biznes va aholi bandligi 
 
1.1. Bozor iqtisodiyoti, uning tamoyillari va o’ziga xos xususiyatlari 
Inson, insoniy jamiyat va iqtisodiyot bir-biridan ajralmas tushunchalardir. Iqtisodiyot inson 
yordamida, uning manfaatlari yo’lida vujudga kelgan bo’lib, bir vaqtning o’zida ham ayrim 
insonlarning, ham butun jamiyatning rivojlanishiga katta ta’sir ko’rsatadi. 
Zamonaviy iqtisodiyot fani iqtisodiyotni buyruqbozlik, bozor va aralash turlarga ajratadi. 
Buyruqbozlik iqtisodiyoti jamiyatdagi ishlab chiqarishda davlatning roli yetakchi ekanligi bilan 
tavsiflanadi. Barcha mulk davlatga tegishli bo’lib, u tomonidan qabul qilinuvchi qarorlar 
iqtisodiyotning barcha soha va tarmoqlari uchun majburiy hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti – 
tadbirkorlik faoliyati, xo’jalik hisob-kitoblari, tovar va xizmatlarni ayirboshlashga, talab va taklif 
o’rtasida tartibga solinuvchi nisbatga asoslangan iqtisodiyotdir. Uni ba’zida erkin tadbirkorlik 
tizimi deb ham atashadi. Aralash iqtisodiyot – turli xil shakllarda bo’lib, bozor iqtisodiyoti va 
davlatning iqtisodiy jarayonlarni tartibga solishdagi ishtirokining uyg’unlashuvi bilan tavsiflanadi. 
Sobiq SSSR iqtisodiyoti ma’muriy-buyruqbozlik iqtisodiyotiga misol bo’la oladi. U 1917 
yilda paydo bo’lib, 70 yildan ortiq amalda bo’lgan. O’tgan asrning 80-yillar oxirida buyruqbozlik 
iqtisodiyoti o’rniga bozor iqtisodiyoti kelib, u mos keluvchi bozor munosabatlari va 
mulkchilikning turli xil shakllarini olib keldi. Buyruqbozlik (markazlashgan) iqtisodiyotda 
boshqaruv «yuqoridan pastga» amal qilgan bo’lib, qabul qilinuvchi qarorlarning samarali va 
asoslanganligi ta’minlash uchun zarur bo’lgan teskari aloqa doim ham ko’zga tashlanmagan 
bo’lsa, bozor iqtisodiyoti va bozor munosabatlari faoliyat turini tanlashda erkinlikni, tadbirkorlik 
faolligi va raqobatni ko’zda tutadi. Bu yerda moddiy baza bo’lib xususiy mulk xizmat qiladi, ishlab 
chiqarish samaradorligini oshirishni esa yuqori foyda olish rag’batlantiradi. 
Bozor iqtisodiyoti qadimgi davrlarda vujudga kela boshlagan bo’lsada, uch yuz yildan beri 
amal qilib kelmoqda. Tovarlarni ayirboshlash zaruratidan kelib chiqqan bozor asta-sekinlik bilan 
jamiyatdagi iqtisodiy aloqalarning asosiy shakliga aylanib bordi. Bozor munosabatlarining 
rivojlanishi bilan odamlar tovarlarni ayirboshlash qandaydir sirli aloqalarga egaligini tushuna 
boshlagan bo’lib, ularni Adam Smit o’z vaqtida «ko’rinmas qo’l» deb atagan. 
Hozirgi kunda bozor Adam Smit davridagi yoki K.Marksning «Kapital» asarida tasvirlangan 
bozorga unchalik o’xshamaydi, albatta. Biroqning bozorning asosi sezilarli o’zgarmagan. Narx, 
qiymat, raqobat, talab va taklif – bularning barchasi bozor toifalaridir. Bozor mexanizmini to’g’ri 
tushunish uchun narx va qiymat o’rtasidagi farqni tasavvur qila olish, iste’mol va ayirboshlash 
qiymati nima ekanligini, raqobatning asosiy belgilarini bilish zarur. 
Bu yerda yana bir narsaning ahamiyati bundan kam emas: tovar ayirboshlash sohasi sifatida 
bozor dinamikasi yuqori bo’lib, barqarorlik darajasi past hamda o’z agentlariga talablari yuqoriligi 
bilan ajralib turadi. Bunday sharoitlarda korxonaning muaffaqiyatga erishuvi yuqorida aytib 
o’tilgan toifalardan tashqari bozor ehtiyojlari hamda tadbirkorlik tashabbusining mahsuldorligiga 
ham bog’liq bo’ladi. Ko’pchilikning hisoblashicha, iqtisodiyotga bozor tartiblarini kiritishning 
o’zi yetarli, vaqtinchalik qiyinchiliklar o’tib ketishi bilan jadal suratlarda rivojlanish boshlanadi. 
Biroq amalda bunday bo’lishi mumkin emas. 
Germaniya, Koreya va Xitoyni esga olaylik. Bu mamlakatlar ikki qismga bo’lib tashlangan 
hamda mamlakatning bir qismida bozor iqtisodiyoti, ikkinchi qismida esa rejali-taqsimot 
iqtisodiyoti amal qilgan edi. Bu mamlakatlarda yashagan odamlar millati, tili, dini va urf-odatlari 
bir xil bo’lsada, ular erishgan iqtisodiy rivojlanish natijalari bir xil bo’lmagan. Demak, har bir 
davlatning gullab-yashnashi uning tabiiy resurslari, jumladan, jamiyatda to’plangan boylikdan 
tashqari xo’jalik yuritish tizimi, iqtisodiyotni barcha miqyosda boshqarish usul va uslublariga 
bog’liq bo’ladi. 
Rivojlangan mamlakatlar to’plagan tajribalar shundan dalolat beradiki, jamiyatning gullab-

---

yashnashiga ko’proq bozor iqtisodiyoti mos keladi. Dunyoda bozor iqtisodiyoti amal qilmaydigan 
bironta rivojlangan davlat yo’q. Boshqacha qilib aytganda, jahonda bozorsiz boy mamlakatlar 
yo’q. Bozorda hamkorlar bir-birini erkin tanlaydilar, bu yerda talab va taklif vujudga keladi hamda 
talab va taklif muvozanatidan kelib chiqqan holda narx belgilanadi. Bozorda nafaqat ishlab 
chiqaruvchi va iste’molchining, balki ishlab chiqaruvchilarning ham mafaatlari bir-biriga to’qnash 
keladi. Keyingi holatda ishlab chiqaruvchilar manfaatlarining to’qnashuvi raqobat ko’rinishida eks 
etadi. 
Yuqorida aytib o’tilganlarning barchasi birinchi navbatda tovar bozoriga taalluqlidir. Biroq 
bozor iqtisodiyoti tarkibida bozorning boshqa turlari – tovar va xizmatlar bozori, kapital bozori va 
ishchi kuchi bozori ham mavjud. Ushbu bozor turlarining uchalasi bir-birini to’ldirib turadi va 
yagona bozor iqtisodiyoti mexanizmini tashkil qiladi. Bu mexanizm samarali faoliyat ko’rsatishi 
uchun kamida ikkita shart bajarilishi lozim – malakali, mehnatsevar aholi va mos keluvchi davlat 
boshqaruvining mavjudligi. 
• Bozor iqtisodiyotining asosiy belgilari quyidagilardan iborat: 
• tartibga solinmaydigan talab, ya’ni iste’molchilar (xaridorlar) o’z ehtiyojlari va to’lov 
layoqatlaridan kelib chiqqan holda nimani va qancha miqdorda sotib olishni o’zlari belgilaydilar; 
• tartibga solinmaydigan taklif, ya’ni korxonalar va ularga tenglashtirilgan boshqa xo’jalik 
subyektlari bozor talabi va resurslar imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda chiqariladigan mahsulot 
nomenklaturasini (assortimentni) o’zlari belgilaydilar; 
• talab va taklifni muvozanatlovchi erkin narx hosil bo’lishi; 
• mahsulot (tovar) ishlab chiqarish va sotishda raqobat. 
• Yuqorida sanab o’tilgan, bir-birini inkor etmaydigan asosiy belgilar mavjud bo’lganda 
bozor mexanizmi o’zini-o’zi tashqi muhitga moslashtirib, tartibga soladi va bu iqtisodiyotning 
samaradorligini belgilab beradi. O’tish davri sharoitlarida bozorning moslashuvi bilan birgalikda 
iqtisodiyotning davlat tomonidan tartibga solinishi ham muhim ahamiyatga ega bo’lib, bu bevosita 
boshqaruv shaklida ham, bilvosita soliq va kreditlar yordamida ham amalga oshirilishi mumkin. 
• Bozor iqtisodiyotining o’ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat: 
• uzoq muddatli, barqaror tarmoqlararo va mintaqalararo aloqalar asosida shakllangan 
hamda cheklanmagan diversifikatsiya jarayonlari bilan tavsiflanuvchi yagona bozor makonining 
paydo bo’lishi; 
• bir tomondan «ehtiyojlarning ortishi», ikkinchi tomondan esa taklifning kengayishi; 
• narxga oid bo’lmagan raqobat usullarining narxga oid bo’lgan usullardan ustun kelishi; 
• raqobatlashuvchi ijtimoiy guruhlar, birinchi navbatda tadbirkorlar va yollanma xodimlar 
o’rtasida ijtimoiy ziddiyatlarni bartaraf qilishga imkon beruvchi iqtisodiyotning ijtimoiy 
yo’naltirilgan regulyatorlari; 
• tovar bozorlarida raqobatli munosabatlarni g’irrom raqobat, iqtisodiyotning 
monopollashuvi va hokazolarga qarshi kurashga yo’naltirilgan holda qonuniy va iqtisodiy 
markazlashgan tarzda tartibga solish; 
• aksiyadorlik va mulkchilikning boshqa jamoaviy shakllarini rivojlantirish vositasida har 
bir fuqaroni tovar bozorlarida raqobatli munosabatlarga jalb qilish uchun keng imkoniyatlar 
yaratish. 
• Bozor iqtisodiyotining yuqorida aytib o’tilgan va boshqa bir qator xususiyatlari iqtisodiy 
munosabatlar subyektlarining bir tomondan ijtimoiy-iqtisodiy mustaqilligiga, boshqa tomondan 
esa ularning manffatlarini muvofiqlashtirishga asoslanuvchi erkinlik darajasini aks ettiradi. 
• Biroq, bozor iqtisodiyotining eng muhim xususiyati shundaki, u jamiyatda ishlab chiqarish 
jarayonini demokratlashtirib, aholi bandligini oshirish va qonun doirasida «pul ishlab olishiga» 
xizmat qiladi hamda biznes va tadbirkorlik uchun keng yo’l ochib beradi.