1-Mavzu: Falsafaning fan va dunyoqarashga doir mohiyati Reja

Falsafaning tarbiyaviy funksiyasi haqida fikr yuritilganda bu masalaning xalqaro 
darajadagi keng va har tomonlama muhokamasi natijalarini hisobga olgan holda 
so‗z yuritish o‗rinli bo‗ladi. Bugungi kunda nafaqat ayrim xalqlar, balki butun 
jahon hamjamiyati o‗z-o‗zini anglab etishga yo‗naltirilgan falsafaga muhtojdir. 
Buni 2002 yildan Yunesko qaroriga binoan, butun dunyoda har yili noyabr oyining 
uchinchi payshanbasida o‗tkaziladigan ―Jahon falsafa kunlari‖ ham, hozirgi kunda 
dunyo uchun eng muhim masalalarga e‘tiborini qaratadigan Jahon falsafa 
Kongresslari ham tasdiqlaydi. Darhaqiqat bunday kongress birinchi marta 1900 
yilda Fransiyada o‗tkazilgan, 1948 yildan boshlab uni har besh yilda bir marta 
o‗tkazish an‘anaga aylangan. Xususan, 1998 yilda Boston shahrida (AQSh) bo‗lib 
o‗tgan XX jahon falsafa kongressi ―Paydeyya: insoniyatni tarbiyalashda falsafa‖ 
mavzusiga bag‗ishlangan bo‗lsa, Turkiyaning Anqara shahrida o‗tkazilgan XXI 
Jahon falsafa kongressida ―Falsafa jahon muammolari bilan yuzma-yuz‖ mavzusi 
atroflicha muhokama qilindi. XXII jahon falsafa kongressi birinchi marta Osiyo 
mamlakati bo‗lmish Koreya respublikasining Seul shahrida ―Hozirgi davrda 
falsafani qayta anglash‖ degan umumiy mavzu ostida bo‗lib o‗tdi. Kongresslarning 
mavzularidan ko‗rinib turganidek, falsafa real hayot bilan uzviy bog‗liq va eng 
muhim muammolarni anglab etishga xizmat qilib keldi. Shunday muammolardan 

---

biri – insonni shaxs sifatida tarbiyalash va kamol toptirishda falsafaning roli va 
ahamiyati masalasidir. Buning uchun esa, albatta, qadimgi davr mutafakkirlarining 
asarlariga yana bir bor murojaat etish taqozo etiladi. 
Qadimgi mutafakkirlar har tomonlama ta‘lim va tarbiyani, ya‘ni o‗z qobiliyatlari 
va imkoniyatlarini ro‗yobga chiqarishga qodir bo‗lgan jismoniy va ma‘naviy 
jihatdan komil insonni voyaga etkazishni «paydeyya» (yunon. pais – bola) atamasi 
bilan ifodalaganlar. O‗sha vaqtlarda paydeyya aristokratiyaning o‗ziga xos belgisi 
hisoblangan; endilikda faylasuflar ta‘lim va tarbiya muammolarini yana birinchi 
o‗ringa qo‗yib, ularni hal qilishda falsafaning rolini aniqlashga harakat qilar 
ekanlar, bu tushunchani yana esga oldilar. Xususan, Boston kongressidagi asosiy 
ma‘ruzalarning mualliflaridan biri fransuz faylasufi Per Obenk: «Insonning 
vahshiyona tabiatidan ma‘rifatli tabiatga o‗tish imkoniyati qay darajada mavjud?», 
degan savolni o‗rtaga tashlaydi. Uning fikricha, insonning yagona tabiati ikki 
ma‘noli bo‗lib, faqat ma‘rifat (paydeyya) odamzotni so‗zning to‗liq ma‘nosidagi 
insonga aylantiradi yoki, Platon ta‘biri bilan aytganda, paydeyya uning ko‗zini 
ochadi.
Biroq, ma‟rifatning vazifasi ko„zga ko„rish qobiliyatini berishdan emas, balki unga 
to„g„ri qarashni o„rgatishdan iboratdir. Demak, Platon, Demokrit, Zardo„sht va 
boshqa mashhur faylasuflar fikriga tayanib, ma‟rifat yordamida, ta‟lim va tarbiya 
jarayonini zo„rlikka qarshi yo„naltirish va odamzot aql-idrokini kamol toptirish 
orqali insonning boshqacha tabiatini yaratish mumkin. «Paydeyya» tushunchasi 
bolani tarbiyalab komil insonga aylantiruvchi ta‘lim jarayoniga e‘tiborni qaratadi. 
Qadimgi yunonlar «texne» va «paydeyya» kabi tushunchalarni farqlaganlar; 
birinchi atama bilimni, ya‘ni o‗rganish mumkin bo‗lgan narsani anglatsa, ikkinchi 
atama bilim berish manbaini emas, balki to‗g‗ri fikr manbaini anglatadi. Bunda 
paydeyya, Aristotel ta‘biri bilan aytganda, insonni o‗zini o‗zi kamol toptirishga 
rag‗batlantirishi lozim. Shu bois Protagor, Suqrot va Platon aytganidek, falsafadan 
saboq berishda ishontirish mahoratini emas, balki to„g„ri fikrlash mahoratini 
o„rgatishga e‟tibor qaratish muhim.