1-mavzu: falsafaning prеdmеti va asosiy mavzulari. Falsafiy dunyoharash. (2 soat)

4masala. Ma'lumki, XX asr insoniyat tarihiga misli ko'rinmagan ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ilmiy-tehnikaviy o'zgarishlar asriy sifatida kirib keldi. Bunga tabiat, jamiyat va inson tafakkurining deyarli barcha jabqalarida erishilgan muhim yutuqlar sabab bo'ldi. XX asr ohiriga kelib an'anaviy tafakkur uslubi o'rniga noan'aviy tafakkur uslubi tabiatshunoslik, tehnika va ijtimoiy fanlar soqasida shakllandi. Ular tabiiyki, insoniyat ma'naviy qayotida aks etib qolmasdan, balki chuqur iz qam qoldirdi, kishilarni falsafiy mushohada qilishga qam undadi. Ho'sh, XX asr falsafasining asosiy hususiyatlari nimalarda namoyon bo'ldiq
Shu narsani e'tiroz etish joizki, Jahondagi falsafiy harashlar, to'qri chiziq bo'ylab rivojlanmasdan, egri-bugri, ma'lum paytda tisarilish va ilgarilash ko'rinishida rivojlandi. «Nomarkscha» deb atalgan falsafiy harashlar doim izlanishda bo'ldi. XX asr falsafasining hususiyatlarini harb mamlakatlarida XX asrda ro'y bergan iqtisodiy, g’oyaviy-siyosiy, madaniy, ilmiy-tehnikaviy hodisalardan keltirib chiharish o'rinlidir.
Bevosita XX asr falsafasining ko'rinishlariga kelsak ular quyidagilardan iborat: pragmatizm, mahizm, ekzistensializm, nepozicivizm, neotovizm, germenevtika va boshqalardir.
XX asrda rivojlangan falsafiy oqimlardan biri pragmatizmdir. Pragmatizm so'zi yunoncha «pragmatos» so'zidan olingan bo'lib «ish», «hatti-harakat» degan ma'noni anglatadi. Pragmatizmning asoschisi yirik Amerika mutafakkiri CHarlьz Pirs qisoblanadi.
Pragmatizm, Pirs ta'viri bilan aytganda, shunday falsafiy ta'limotki, u tushuncha va e'tiqodni ma'nosini aniqlashga yordam beradi, g’oya va tushunchalar faqat tadqiqotchi tomonidan tekshiruvdan o'tgandan keyingina muayya aqamiyatga ega bo'ladi.
Pragmatizm uchun harakterli bo'lgan hususiyat shundaki, ob'ektlar haqidagi tushuncha ma'nosi va aqamiyati ular keltirib chihargan amaliy natijalardan kidiriladi. Pirsning mashhur «principiga asosan ob'ekt tomonidan keltirib chiharilgan oqibat haqidagi tushuncha mazkur ob'ekt haqidagi tushunchadir».
Pirsning izdoshi bo'lgan Jeyms ustozining falsafiy ta'limotiga hurmat bilan munosabatda bo'ladi. Biroq Jeyms o'zining «radikal empirizmini» yaratishda ingliz mutafakkirlari J.Berkli, S.Mill va boshqa mutaffikirlarning merosiga qam murojaat qiladi. Uning falsafiy ta'limoti bir tomondan pragmatizm bilan, ikkinchi tomondan pozicivizm bilan chatishib ketadi. Jeyms falsafaga ruqiyat orqali kiradi. Tabiyki uning falsafiy ta'limotida inson ruqiy faoliyatining tabiatini tadbiqqilish birinchi galga chiqadi. Shuning uchun Jeymsning falsafiy muammolaridagi ob'ektiv mazmundan ko'ra sub'ekt bilan boqliq bo'lgan tomonlari, birinchi galda kishining sezgilari ko'proqqiziqtiradi.
Pragmatizmning yana bir namoyondasi J.Dьyun qisoblanadi. Uning falsafiy ta'limotidagi asosiy tushuncha - «tajriba» tushunchasidir. Dьyun va umuman pragmatizm uchun harakterli tomoni shundaki, ular ilmiy bilishda tajribaga katta e'tibor berishadi. «Pragmatizm» asl ma'noda foydali faoliyatga undovchi, «Foydaga» qanday qilib erishish yo'llari va uzillari haqida muloqaza yurituvchi ta'limotdir. «Foyda» tushunchasi pragmatizmda «tajriba» yoki «amaliyot» tushunchasi bilan aynanlashtiriladi.
Pragmatizm AqSH ijtimoiy-madaniy muhitining mevasidir. U AqShdagi iqtisodiy, ma'naviy ehtiejlarga hizmat qiladi va ularning manfaatini ifodalaydi. U ma'lum darajada erkin bozor iqtisodiyoti falsafasi qamdir. Biznes uchun, harqanday faolityani tashkil etish uchun qulay bo'lgan metodologik qurol sifatida Amerika ishbilarmonlari o'rtasida keng eyilgan.
XX asrda keng tarqalgan falsafiy ta'limotlaridan biri ekzistensializmdir.
Ekzistensializm lotincha «ekzistenciya» so'zidan olingan bo'lib «mavjudodlik», «mavjud bo'lmoq» degan ma'noni anglatadi. Ekzistensializm dastlab Rossiyada vujudga keladi. Berdyaev, Shestovlar bu ta'limotning asosiy vakillari bo'lishgan. Uning rivojlanishida Haydegger, Yaspers, Buber singari yirik nemis falsafachilarining qissasi katta bo'ldi. Ekzistensializm asl ma'noda XX asr ma'naviy qayotining eqtiejlariga javob sifatida yuzaga keldi va rivojlandi. XX asrda sodir bo'lgan tushkunlik qam, paroqandalik qam, ko'tarilish va tehnologik taraqqiyot natijalari qam ekzistensializm falsafasida aks etdi.
Ekzistensializm falsafasi o'ta ziddiyatli va murakkab bo'lib, unda turli tuman falsafiy ta'limotlarning unsurlari mujassamlangandir. Ekzistensializm ta'limotida, bir tomondan Aristotelь, Paskalь falsafiy harashlarining ayrim tomonlari ifodalangan bo'lsa, ikkinchi tomondan Hegelь, Nicshe, Dostoevskiy ta'limotlaridan ayrim elementlar qam qabul qilingan. Ekzistensializm ichida atsistik va diniy tomonlarning mavjudligi qam uning ziddiyatli ekanidan dalolat beradi.
«Ekzistensializm» ta'limotining o'zagini «mavjudlik» yoki «mavjud bo'lmoq» kategoriyasi tashkil etadi. «Ekzistensiya» deganda ekzistensialist falsafachilar kishining har lahzada qayot va o'lim busagasida kechadigan ichki kechinmalari yoki «borliqda mavjudodlik» jarayonini tushuniladi. «Borliq» ekzistencialistlar fikricha, na «ob'ekt» ga, na «sub'ekt»ga bulinuvchi, bevosita idrok etiluvchi narsadir. An'anaviy falsafadan farqli o'laroq, ekzistensiya qiluvchi mutafakkir voqelikka sub'ektiv tarzda harashi, ya'ni voqellik faqat uning individual mavjudligi va emosional qayoti orqali qanday aks etgan bo'lsa, unga hudda shundayligicha harash kerak, deb tan oladi. Shunday kelib chiqqan qolda ekzistencialistlar sub'ektning o'z mavjudligini his etishni tushunadilar.
harb adabiyotida ekzistensializmni erkinlik falsafasi, deb yuritishadi. qaqikiy erkinlik insonga tahlikada, tashvishda, yolqizlikda namoyon bo'ladi. Tahlikka, yolqizlik, ma'suliyat ongimizning sifatini tashkil qiladi, chunki bu sifat sof va oddiy erkinlikning o'zidir, inson yolqizlikda o'zligini anglaydi. Hullas, ekzistencialistlar fikriga, kishi o'zining mavjudligini chuqur ma'naviy ziddiyat, ruqiy tushkunlik holatidagina anglay oladi.
Shunday qilib, ekzistensializm falsafasining moqiyati quyidagilarda ko'rinadi:
Ekzistensializm inson haqidagi falsafadir. Ijtimoiy-siyosiy soqada ekzistencialistlarning harashlari bir birilarga harama-harshidir. Ba'zilari harshilik ko'rsatish frontining ishtirokchilari bo'lishsa, ba'zilari liberal harakterda faoliyat yuritishgan.
Ekzistensializm falsafasida ijodiy tomonlar qam mavjudligini aytib o'tish lozim.
XX asr falsafasida inson haqidagi fikrlar, ta'limotlar rivojida diniy oqimlar qam salmoqli mavqega ega. Ulardan biri neotomizmdir. Neotomizm HIII asr italьyan falsafachisi Foma Akvinskiyning falsafiy-diniy ta'limoti bo'lgan tomizmni XX asr voqeligida tiklashga o'rinuvchi falsafadir.
Neotomizmning ma'naviy va siyosiy homiysi Rim Katolik cherkovi va uning markaziy hokimiyati Vatikan qisoblanadi. Neotomizm aslida o'tgan asrda ko'rtak yoza boshlagan edi. Hatto Rim Papasi Lev HIII 1879 yili neotomizmni rim katolik cherkovining rasmiy mavko'rasi deb qam e'lon qilindi. Neotomizmning tarafdoralari g’oyat ko'pchilikni tashkil qiladi. U asosan Italiya, Angliya, Franciya, Ispaniya, Skandinaviya va shuningdek, Lotin Amerikasi mamlakatlarida keng tarqalgan bo'lib, 600 milliondan ziyod kishini birlashtiradi. Bu ta'limotning ko'zga ko'ringan vakillari Franciyada E. Jilson, Mariten, Italiyada U. Padovanni, K. Farbo, Germaniyada A.Demf, I. Loc, M.Grabman va boshqalar qisoblanadi.
Neotomizm ta'limotiga ko'ra, ilm va diniy e'tiqod birlikda bo'ladi. Diniy e'tiqod va ilmiy bilimlar bir-biri bilan to'qri birlashtirilsa, ular bir-biriga zid kelmaydi emas, balki bir-birini to'ldiradi qam. Din va ilm aslida bitta maqsadga olib boruvchi ikki yo'ldir. E'tiqodning manbai tafakkuridir. Yuqoridagi mazkur maqsad tarzida neotomistlar hudoni bilishni, uni tanishni nazarda tutitshadi. Agar barcha dunyoviy narsalarning, jumladan insonning yaratuvchisi hudo bo'lsa, demak uni tafakkuri qam Olloh tomonidan hadya etilgan. Shuning uchun qam inson aql zakovatning yagona maqsadi hudoning marqamatini anglash, uni bilishdir.
Neotomistlar moddiy realik bilan bir qatorda, ruqiy realik qam tan olish lozimligini talab qilishadi. Neotomistlar fan va dinni bir-biriga moslashtirar ekanlar, hristianlikning faqat katolik mashabi principlarigina asos qilib olishadi. Ular ilmiy bilishning chegarasi bor deb hisoblashadi. Ularning fikricha ilmiy bilishning mazkur chegarasi tabiati qoronqudir. Chunki diniy aqidalar ilmiy bilishdan yuqoridir. Shunga o'hshash bir qator fikrlari bilan neotomistlar o'z ishoralaridan butunlay yuz o'girishadi. Neotomizm falsafasi shu kunlarda qam barqayotdir.
XX asrda keng tarqalgan falsafiy ta'limotlardan yana biri neopozitivizmdir.
Neopozitivizm, ya'ni yangi pozitivizm, XX asr falsafasining harb mamlakatlarida eng keng ommalashgan va ilmiy-ma'naviy muhitda katta ta'sir kuchiga va mavqega ega bo'lgan falsafiy oqimdir. Bu ta'limotning g’oyaviy otasi ko'zga ko'ringan Avstriyalik mantiqshunos olim Maric Shlik qisoblanadi. Neopozitivizmni rasmiy shakllanishi 1920 yillarning boshlariga to'qri keladi.«Vena to'garagi» degan uyushma tuzishadi. Ular metodologik muammolar bilan shuqullanishgan. Dastlab uning qatnashchilari o'z harashlarini «mantiqiy empirizm», «ilmiy empirizm» va «mantiqiy yutivizm» deb atashadi. «Empirizm» deyishiga sabab shu ediki, ular bilishimizning chegarasi faqat «tajriba» orqaligini ma'lum bo'ladi deyishadi. Pozitivizm deyishlarining sabasi Mah, Pirson va boshqalarning harashlarini asos qilib olishgan edi. «Mantiqiy» deyishlarining sababi esa ular empiriklarning ko'pchiligidan farqqilin qolda XX asrda «Mantiqiy tafakkur» da sodir bo'lgan inqilobga katta aqamiyat berishgan edi. «Ilmiy» deyishlarining sababi esa ular faqat ilmiy metodlargina tan olishar edi. To'garakning shakllanishiga ayniqsa L. Vitgenshteynning ta'siri katta bo'ldi. U o'zining «Mantiqiy falsafiy risola» nomli asarida neopozitivizmnig asosiy mazmunini ifodalab bergan edi.
Neopozitivizmning falsafiy ta'limoti moqiyatiga kelsak, u asosan uch ko'rinishda namoyon bo'ladi.
1 ko'rinish. «Mantiqiy pozitivizm» nomi bilan mashhur edi. «Mantiqiy pozitivizm»ning ma'nosi shundaki, neopozitivistlar XIX asr ohiri va XX asr boshlarida shakllana boshlagan, yangi fan soqalari-matematik, mantiq, semioteka va boshqa formal fan soqalariga ortiqcha baqo berishadi. Ularning fikr yuritishi mantiqi tahminan quyidagicha: agar inson bilishi tafakkur asosida sodir bo'lsa, demak, u tushunchalaridan fikrlash vositasi tarzida foydalanadi. Tushunchalar esa narsalarning belgilaridir. Bilishning asosiy maqsadi shu belgilarning ma'nosini aniqlashdan iborat. «Mantiqiy pozitivizm»ning asosiy gnosialogik hatosi shundan iboratki, ular matematika va mantiq fanlari ishlatadigan simvol va belgilarning kishining hissiy tajribasidan ajratib olishadi.
Neopozitivizmning yana bir ko'rinishi «lingvistik taqlil» falsafasi nomi bilan mashhurdir. Bu yo'nalish XX asrning 30 yillarida paydo bo'ladi. (Angliya, AqSH). «Lingvistik taqlil» falsafasi «Mantiqiy pozitivizm» falsafasi bilan yaqin bo'lib metodologik nuqtai nazaridan bitta asosga ega.
«Lingvistik taqlil» falsafasi ilmiy «til» ni kundalik turmush «darajasi»ga yaqindashtirishni asosiy maqsad qilib olishadi. Ilmiy bilish bilan kundalik bilish o'rtasidagi farqni yo'qotish, ilmiy tushunchalar tabiatini kundalik ongi tushunchalari darajasiga tushuntirishga o'rinish «lingvistik taqlil» falsafasiga hos hususiyat qisoblanadi. Agar «mantiqiy pozitivistlar» ilmiy tildan harqanday antologiyani va falsafani chiharib tashlashga, ilmiy bilishni matematik simvollar tiliga o'tqazmoqa urinishgan bo'lsa, «lingvistik taqlil» tarafdorlari esa, ilmiy «til»ni «kundalik turmush tili» darajasiga tushurishni, uni mavhum tabiatga ega bo'lgan tushunchalardan «qalos» qilishni asosiy maqsad qilib olishadi.
Neopozitivizmning yana bir ko'rinishi qonvencionalizm va fizikalizmdir.
Takrorlash savollari:
1. O'rta asr Еvropa falsafasi hususiyatini aytib bering.
2. Aqidachilik va dunyoviylik nimaq
3. Еvropada dastlabki diniy -falsafiy maktablar qaysilarq
4. Sholastika nimaq
5. Nominalizm va realizm qanday ta'limotq
6. Kopernik ta'limoti moqiyatini izoqlang.
7. Bekon va Dekart bilish nazariyasi farqini so'zlab bering.
8. J.Russoning ijtimoiy -falsafiy harashi nimalardan iboratq
9. Nemis milliy falsafasi namoyondalari kimlarq
10. Gegelьning falsafadagi hizmati nimada ko'rinadiq
11. XX-asr Еvropa falsafasidagi oqimlarni nomlarini keltiringq
12. Fizikalizm qanday ta'limotq
Tayanch so'z va iboralar:
Hristianlik, cherkov, diniy - falsafiy maktablar, Abelьyar, Kuzanskiy, O'yqonish davri, Kopernik, Bruno, Tabiiy-ilmiy harashlar, natur falsafa, Nyuьton qonunlari, Bekon, Lokk, Dekart, francuz ma'rifatchilari, nemis falsafasi,Kant, narsa o'zida g’oyasi, Gegelь, mutloq rux, Feyrbah, noananaviy falsafiy yo'nalishlar.