1-мавзу: “глобал иқтисодий ривожланиш” фанининг предмети ва услубиёти ҳамда вазифалари

Ekologik inqiroz keskinlashuvining bosh sabablari quyidagilar:

• 
  kimyoviy o‘g‘itlarning haddan tashqari ko‘p ishlatilishi, tuproqning sho‘r bosishi, shamol va suvdan emirilishi natijasida ishlov beriladigan ulkan er maydonlarining ishdan chiqishi. ХХ asrda haydaladigan erlarning % qismidan ortig‘i yo‘qotilishiga yo‘l qo‘yildi;
  
• 
  o„rmonlarning kesilishi va buning natijasida suv toshqinlari, tuproq eroziyasi, ko„chkilarning kelib chiqishi, botqoqliklarning hosil bo„lishi. Katta maydonlarda o„rmonlarning yo„qotilishi mintaqaviy va global miqyoslarda ekologik muvozanatning buzilishiga olib keldi. ХХ asrda o‘rmonlarning taxminan 2/3 qismi yo‘q qilindi (agar 50 yil avval tropik o‘rmonlar quruqlikning 12 % ini qoplagan bo‘lsa, bugungi kunda ular atigi 6 % ni tashkil qiladi);
  
• 
  ziroatchilik va chorvachilik mahsulotlariga, suv, insoniyat yashaydigan muhitga va shu kabilarga kimyoviy ta’sir ko„rsatilishi bu barcha odamlar sog„lig„i hayotiga ta’sir etadi, tabiiy muhitning o„zini takror ishlab chiqarish imkoniyatiyo„qolayotganligi haqida gapirmasa ham bo„ladi;
  

Er atmosferasiga chiqarilayotgan chiqindilar hajmining o‘sib borayotgani. Atmosferada karbonat angidrid gazining to‘planishi (issiq xona effekti), ozon qatlamining yupqalashuvi tufayli iqlim o‘zgarishi yuz berishi mumkin. Taxminlarga qaraganda, er sharidagi o‘rtacha yillik harorat XXI asr o‘rtalariga kelib 1,5-4,5 oS ga, Dunyo ummonining darajasi esa 2010-yildayoq 1,4-2,2 metrga ko„tarildi;

• 
  turli sanoat chiqindilarining to‘planishi, katta er maydonlarining axlat uyumi bilan to‘lishi. Buning natijasida foydali er maydonlari qisqarib, odamlar hayoti uchun katta xavf tug‘diruvchi o‘choqlar hududi kengayadi. Sanoat chiqindilarining hajmi 30 yil ichida 2,5 baravar ko‘payib, 10 mlrd. tonnaga etdi;
  
• 
  atom elektr stansiyalari sonining ko‘payishi. Ekologiyaga ta’sir etishning oqibatini Chemobil fojiasi ko‘rsatdi: odamlarning halok bo‘li- shi, shaharlar, erlar, o‘rmonlar va suvning foydalanishga yaroqsizlanishi. Hayot uchun o‘ta xavfli radiatsion chiqindilar (ifloslantiruvchilar)ning minglab kilometr masofaga havo orqali tarqashi hamda shahar va qishloqlarga yomg‘ir va qor ko‘rinishida tushishi.
  

Bularning bari ekologik muammolar miqyosining nihoyatda kattaligi, jahon tsivilizatsiyasining buguni va ertasi uchun ahamiyati, shuningdek uning salbiy oqibatlarini bartaraf etish yoki kamaytirish uchun nihoyatda katta mablag‘ zarurligini tasdiqlaydi. Afsuski, mamlakatlar va xalqaro tashkilotlarning «ekologik budjetlari» hozircha katta emas, hal qilinadigan muammolarning miqyosiga mos kelmaydi. Insoniyat tabiatni muhofaza qilish tadbirlariga 1979-yilda - 40 mlrd., 1980-yilda - deyarli 75 mlrd., 1990-yilda - taxminan 150 mlrd., XXI asrning boshida esa 250 mlrd. dollardan ortiq mablag‘ sarflagani haqidagi ma’lumotlar barchani o‘ylashga majbur etadi.
Tabiatni muhofaza qilish maqsadlariga sanoati rivojlangan mamlakatlar o‘z yalpi milliy mahsulotining 1,2 % ini sarflaydilar. Ayni vaqtda rivojlanayotgan mamlakatlarga zarur yordam ko‘rsatmaydilar. Har yili atrof-muhitga etkaziladigan zararning bahosi ular YAMMining 4- 6 % ini tashkil qiladi. Kambag‘al va boy mamlakatlar turli xil imkoniyatlarga ega bo‘lgani bois, atrof-muhit holati uchun mas’uliyat ham turlicha bo‘lishi kerak (masalan, aholining 20 % istiqomat qiladigan va atmosferaga chiqariladigan chiqindilarning deyarli 70 % ini ishlab chiqaradigan va issiq xona effektini yuzaga keltiradigan SHimol mamlakatlari bunga ko‘proq mas’ul bo‘lishlari lozim). Boy mamlakatlar nafaqat o‘z harakatlarida eng mas’uliyatli bo‘lishlari, balki Janub davlatlariga atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida texnologik va iqtisodiy jihatdan yordam berishlari kerak.
Atrof-muhitni muhofaza qilish sohasidagi boshqa bir muammo - gidroelektr stansiyalari qurish bo‘lib, ular, bir tomondan, elektr energiyasini eng toza usulda olishga imkon beradi, boshqa tomondan, katta maydonlarni suvga bostirib va baliqlarning harakatlanishi uchun to‘siqlar yaratib, daryolar havzalarida ekologik vaziyatni o‘zgartiradi va hokazo. Ayrim korporatsiyalar va davlatlarning iqtisodiy manfaatlari tabiatni asrash manfaatlarini himoya qiluvchi ekologik harakatlar, shuningdek huquqni muhofaza qilish tashkilotlari manfaatlariga zid keladi.
Eng yirik ekologik falokatlar lokal (cheklangan) to‘qnashuvlar yuz berganida ham kelib chiqishi mumkin. 1991-yilda hamda XXI asrda Fors ko‘rfazidagi urushlar tufayli neft konlarining yoqib yuborilishi sayyoramiz ekologiyasi uchun ulkan xavf keltirib chiqargani ma’lum. Bu yong‘inlarni o‘chirish, shuningdek er yuzini neft chiqindilaridan tozalash uchun ko‘plab mamlakatlarning harakati zarur bo‘ldi.
Sayyoramizdagi «resurslar chegaralari» bilan bog‘liq muammolarni muhokama qilishdan «chiqindilarning chegarasi» haqidagi masalalarga o‘tish kuzatilmoqda. Ekologik muammo davlatlar, shuningdek hukumatlararo va nohukumat tashkilotlari, transmilliy korporatsiyalar, havo havzasi, suv muhiti, er yuzasi va konlarini muhofaza qilish sohasida ishlovchi ekspertlarning birgalikda ishlashini talab qiladi.

5. 
   Demografik va oziq-ovqat muammolari.
   

Demografik muammolar. Fan-texnika taraqqiyoti ochib berayotgan imkoniyatlarga qaramay, Er aholisi hamda insoniyat resurslaridan foydalanish muammosi jahon iqtisodiyotidagi eng muhim muammolardan biri bo‘lib qolmoqda. Insoniyat soni jihatidan 1 mlrd.li chegaraga XIX asrning birinchi choragida, 2 mlrd.ga esa XX asrning o‘rtasida etib keldi, shundan so‘ng har 11 yilda 1 mlrd. nafarga ortib bormoqda. Hozirgi paytda sayyoramiz aholisi 7 mlrd.ga etgan. BMT keyingi 50 yil ichida u 9 300 mlrd.ga etishi haqidagi ma’lumotni keltirgan.
Buning aksi, ya ’ni uch yovuz kuch: terrorizm, ekstremizm va separatizm, shuningdek mutaxassislarning tadqiqotiga ko‘ra, urushlar, tabiiy ofatlar, oziq-ovqat etishmasligi, shahar va qishloqlarning suv ostida qolib ketishi (masalan, Indoneziyadagi bundan besh yil avval sunami oqibatida qariyb 400 ming nafar insonlar qurbon bo‘lgan) natijasida er yuzi aholisi 2050-2060-yillarga kelib, 5 mlrd. nafarga tushib qolishi ehtimoli ham mavjud ekan.
Dunyodagi eng kambag‘al 48 ta mamlakat va Afrikada SPID epidemiyasi tufayli aholi ko‘payishi sekinlashayotganiga qaramay, 2050- yilga borib uch baravar ko‘payadi. 1950-1955-yillarda rivojlanayotgan mamlakatlarga aholi yillik o‘sishining 79 % to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, 1990- 1995-yillarda bu ko‘rsatkich 95 % ga etdi. Taxminlarga qaraganda, 2050-yilga borib aholining butun o‘sishi «Janub mamlakatlari» evaziga yuz beradi, bu hol «SHimoliy va Janubiy yarimsharlar o‘rtasidagi demografik uzilish (farq)» nomini oldi.
Rivojlanayotgan mamlakatlarga tug‘ilishning yuqori darajasi, ko‘p bolali onalar va bolalar o‘limi darajasining ham yuqoriligi Tug‘ilish darajasining yuqoriligi kambag‘allikni yanada ko‘paytiradi xosdir. Biroq aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan YAMM ko‘payganida, tug‘ilish darajasi bolalar o‘limi darajasidan ortadi, keyinchalik esa tug‘ilish dara- jasi pasayadi va ko‘tarilish yuz bermaydi. Rivojlanayotgan davlatlarda aholining yosharib borishi bu erda yosh, mehnatga qobiliyatli ish kuchining eng ko‘p qismi jamlanishiga olib keladi va uning ish bilan band bo‘lishini ta’minlash keskin ijtimoiy muammoga aylanadi.
BMTning taxminlariga ko‘ra, 2050-yilga borib rivojlangan mamla- katlarda (AQSH bundan mustasno) aholi soni kamayib boradi. Bu vaqtga kelib sayyoramiz aholisi qariydi, chunki inson umri davomiyligi ortadi. 60 yoshlilar hozirgiga qaraganda uch baravar, 80 yoshdan oshganlar besh baravar ko‘payadi (masalan, hozirgi kunda 100 yoshdan oshgan aholi YAponiyada 1 milliondan ortiq).
Nafaqa yoshidagi odamlarni ta’minlashdan iborat iqtisodiy muammo kuchayib bormoqda. Ularni hal qilish uchun turli variantlar, jumladan pensiyaga chiqish yoshini oshirish Evropa mamlakatlarida kuzatilmoqda.
Hozirgi dunyoda qishloq aholisining shaharlarga ko‘chishi ko‘payib borayotganligi kuzatilmoqda. 2030-yilga kelib, shaharliklar soni XXI asrning boshidagiga nisbatan ikki baravar ko‘p bo‘lishi kutilmoqda. 10 mln.dan ortiq aholiga ega bo‘lgan shaharlar ko‘payib bormoqda, bu esa ta’minot va munitsipal boshqaruv muammosini keltirib chiqarmoqda. Dunyoning aksariyat mamlakatlari samarali natijalarga olib kelayotgan faol demografik (tug‘ilishni cheklash va boshqalarga oid) siyosatni ishlab chiqib, amalga oshirmoqdalar.
Oziq-ovqat muammolari. BMTning Oziq-ovqat va qishloq xo‘jalik tashkiloti (FAO) ma’lu- motlariga qaraganda, Er yuzidagi ochlar soni taxminan 500 mln. nafar. Dunyoda ochlikning turli shakl va bosqichlaridan 1 mlrd.dan ortiq kishilar jabr tortmoqdalar.
Rivojlanayotgan mamlakatlarda an’anaviy ratsionlar etarli miqdor- dagi kaloriyalarni ta’minlashi mumkin, biroq ularda zarur miqdorda oqsil, yog‘ va mikroelementlar mavjud emas. Rivojlanayotgan mamlakatlarning jahon xo‘jaligiga jalb etilganligi, ularning tropik va texnik mahsulotlar etishtirishga ixtisoslashganligi ko‘pincha ularning oziq-ovqat bilan ta’minlanish darajasini pasaytiradi. Oziq-ovqat mustaqilligining yo‘qligi bunday mamlakatlarni tropik o‘simliklar etkazib berish kvotalarini belgilovchi rivojlangan mamlakatlarning eksporti va savdo borasidagi siyosatiga tobe qilib qo‘yadi.
Oziq-ovqat muammosining global miqyoslari uni hal etishning butun sayyoramizdagi ishlab chiqarish resurslarini oqilona taqsimlash bilan bog‘lamoqda.
XX asrning ikkinchi yarmida jahon ziroatchiligida qishloq xo‘jaligini mashinalar tizimiga o‘tkazish, hosildor, gibrit urug‘lardan foydalanish, agrosanoat integratsiyasini keng rivojlantirish va agrosanoat kompleksining shakllanishi, biotexnologik inqilob kabi sifat o‘zgarishlari yuz berdi. Rivojlanayotgan mamlakatlarning normal turmush uchun zarur oziq-ovqat bilan ta’minlashdagi yutuqlaridan kompleks foydalanish oziq- ovqat muammosini hal qilish imkoniyatini ochmoqda.

6. 
   “Ekologik” va “iqtisodiy” qaltislik, ularni bartaraf etish usullari.
   

Tabiiy va antropogen ta’siri ostida atrof-muhitning sifat jihatdan global o‘zgarishlarini tahlil va bashorat qilish dolzarb masalalariga aylanib bormoqda. Uning natijasida kuzatilayotgan iqtisodiy qaltisliklar: moddiy boyliklarning yo‘qotilishiga, ularni qayta tiklash bilan bog‘liq xarajatlar esa yildan-yilga oshib borishiga sabab bo‘lmoqda; turli kasalliklarning avj olishi, aholi salomatligining yomonlashishi, ko‘plab insonlarning migratsiya qilishga majbur bo‘lishi bilan bog‘lanmoqda.
Natijada «iqtisodiy qaltislik» tushunchasi turli ma’nolarni anglatishi mumkin: ekologik oqibatlarga olib keluvchi avariyalar yo tabiatga, aholi salomatligiga keltirilgan zararlar bilan bog‘liq bo‘lmoqda. Global ekologik qaltisliklar qatoriga esa biosferaning buzilishi, ekotizimning o‘zgarishi, erlar degradatsiyasi, o‘rmon, ko‘llar va daryolarni yo‘q bo‘lib ketishi kiritilmoqda.
Ekologik qaltisliklarning kelib chiqishida texnogen faoliyatning ta’siri nafaqat atrof-muhitning o‘zgarishi va inson salomatligiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi bilan, balki ekologik-iqtisodiy va tabiiy-xo‘jalik tizimlarining ham o‘zgarishiga olib kelmoqda. SHuni aytish joizki, turli qaltisliklarni baholashda o‘ziga xos usullarini qo‘llash kuzatilmoqda.
Ayrim mualliflar texnologik qaltisliklarni keltirib chiqaruvchi tahlil qilish va baholashda, ayniqsa yangi texnologiyalar to‘g‘risida gap ketganda statistik usullardan foydalanish samarasi unchalik yaxshi bo‘lmayapti. Ushbu vaziyatda xavfsizlikni tahlil qilishda ehtimollik nazariyasiga asoslangan modellashtirish va stsenariy usullaridan foydalanishni tavsiya etishmoqda (probabilistic safety assessment, PSA) [15 ].
Boshqa ilmiy ishlarda esa ekologik tadqiqotlarni olib borishda determinant va stoxastik matematik modellardan foydalanish e’tirof etilmoqda [16 ].
Hozirda ekologik tadqiqotlarni olib borishda stoxastik yondashuv keng tarqalgan. Ular qatorida 1 -chi i 2-chi daraj adagi Monte-Karlo usuli (first- and second-order Monte Carlo simulation), sezgirlik usuli asosida tahlil (sensitivity analysis), intervallik tahlil (interval analysis), sifatli modellashtirish (Qualitative Modelling), Bayes ishonch tarmoqlari (Bayesian Belief Networks), Aykaike axborot kriteriyasi (Aikake Information Criteria), chegaralarni ehtimolli nazariyasi asosida tahlil (Probability Bounds Analysis), axborot defitsiti nazariyasi (Information Gap Theory) [17 ]. Ekologik qaltisliklarni baholashdagi qo‘llaniladigan ushbu usullar G.U. Saterning (Suter G.W.) ishida batafsil yoritilgan [18 ].
YUNESKOning Hayotni ta’minlash tizimi entsiklopediyasida (Encyclopedia of Life Support Systems) uch tipdagi ekologik qaltisliklar keltirilgan:
-jiddiy oqibatlarga olib keladigan va ro‘y berishi kam bo‘lgan qaltisliklar;
-tez uchrab turadigan va oqibatlari unchalik jiddiy bo‘lmagan qaltisliklar;
-o‘rta darajada va oqibatlari ham o‘rtacha bo‘lgan qaltisliklar [19 ].
Evropa Ittifoqi va Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkiloti (OECD) tajribasiga asoslanib korxonalarni, shu jumladan kichik va o‘rta korxonalarni, ekologik samarador texnologiyalarni ishlab chiqish va joriy etish borasida quyidagi chora-tadbirlarni qo‘llash mumkin.
OECDga a’zo bo‘lgan mamlakatlarda kichik va o‘rta mamlakatlar barcha turdagi mamlakatlarning 99 foizini, bandlikda esa 75 foizini tashkil qiladi. Har bir kichik va o‘rta korxonaning ekologik vaziyatni yaxshilashdagi alohida ulushi kam bo‘lishiga qaramasdan, ularning sinergetik samarasi ko‘p hollarda yirik korxonalarning ulushidan ko‘p bo‘lishi mumkin. Misol uchun, kichik va o‘rta kor- xonalarning Evropadagi, umuman sanoat tarmog‘ining ifloslantirishdagi ulushi 60­70 foizni tashkil qiladi [20 ].
Markaziy Osiyo mintaqasida va O‘zbekistonda sanoat tarmoqlarining rivojlanish tajribasi, raqobatbardoshligini oshirish mexanizmlari va unda kichik biznesni tutgan o‘rni M.Vohidova, Sh.Davirova, G. G‘ulomova, R.Sodiqova tomonidan ko‘rib chiqilgan.
M.Vohidova va boshqalar Markaziy Osiyo mintaqasida transchegaraviy erkin iqtisodiy xududlarning rivojlanishida sanoat tarmoqlarining hamkorligiga katta e’tibor qaratishgan [21].
R. Sodiqova rivojlangan mamlakatlarning misolida kichik biznesda raqobat muhitini shakllantirishning xususiyatlari va mamlakat iqtisodiyotini rivojlanishida tutgan o‘rni, qo‘llab-quvvatlash tizimi ko‘rib chiqgan [22 ].
Natijada xomashyo salohiyatini samarali oshirish kontseptsiyasining zamonaviy moslashish mexanizmlari katta, o‘rta va kichik korxonalarning tabiiy muhitga salbiy ta’sirini kamaytirish milliy iqtisodiyot rivojlanishining ekologik jihatlarini e’tiborga olishining muhim omili sifatida namoyon bo‘lmoqda.
Xulosa. YUNESKO, OECD va boshqa fuqarolar, jamoat tashkilotlari va biznesda davlatlar tomonidan ishlab chiqilgan ekologik siyosatni amalga oshi- rishdagi hamkorligini kuchaytirish hozirgi davr talabi hisoblanadi. Keyingi yillardagi eng muhim vazifalardanbiri tabiatni muhofaza qilish sohasidagi bo­shqaruv kadrlar kompetentsiyalarini va kasbiy tayyorgarligini oshiridir. Oziq-ovqat mahsulotlarini ekologik jihatdan tozaligini nazorat qilish hamda mahsulotlarni ishlab chiqarish va iste’mol qilishda huquqiy, tashkiliy, iqtisodiy, axborot almashuv sharoitlarini yaxshilash nafaqat O‘zbekiston uchun, balki barcha mamlakatlar va ayniqsa rivojlanayotgan mamlakatlar uchun juda zarur.
Sanoat tovarlarini ishlab chiqarishda atrof-muhitga zarar keltirmaydigan, resurs sig‘imi kam bo‘lgan mahsulotlar va texnologiyalarni joriy etish hamda texnologik va tashkiliy-boshqaruv tizimini ekologik talablarga moslashtirish zarur. Bundan tashqari, mamlakatlarning sanoat korxonalarida ekologik sertifikatlash, ekologik boshqaruv va audit, tovarlarning ekologik markirovkasini joriy etish ekologik muhofazaning eng samarali usulidir.
Barcha mamlakatlarda milliy atrof-muhitni monitoring tizimini rivojlantirish va zamonaviy axborot tizimlarini, smart-kartalarni va boshqa texnologiyalarni joriy etish, atrof-muhitni saqlash va muhofaza qilish, ekologik xavfsizlikni ta’minlash borasida xalqaro va mintaqaviy hamkorlikni rivojlantirish, qo‘shma ilmiy tadqiqotlar amalga oshirish va natijalarini joriy etish butun jahon miqiyosidagi eng dolzarb masalalardan biridir.
Nafaqat O‘zbekiston va boshqa Markaziy Osiyo davlatlari, balki barcha mamlakatlari uchun o‘rmon xo‘jaliklarini tiklash va rivojlantirish eng dolzarb masalalaridan biri bo‘lmog‘i lozim. Chunki, o„rmon xo„jaliklarini rivojlantirilishi mamlakat va mintaqalarning tabiy-iqlim sharoitini o„zgarib yaxshilanishiga, tuproq eroziyasini bartaraf etilishiga va uning namligini ko„payishiga hamda toza ichimlik suvini bir oz bo„lsada ko„payishiga olib keladi, sababi, er osti suvlarining sathi ko„tariladi. Er yuzining biosfera qobig„ida yashovchi insonlar va kishilik jamiyatlari, o„simliklar va hayvonot dunyosining, qolaversa er kurrasining kelajagi atrof-muhitning tozaligi va ekologik musaffoligiga chambarchas bog⁽liqdir.
Takrorlash uchun savollar va topshiriqlar:

1. 
   Ekologik vaziyat deganda nimani tushunasiz?
   
2. 
   Er kurrasining biosferasidagi ekologik muhitda keyingi 100 yil davomida qanday salbiy o‘zgarishlar ro‘y berdi?
   
3. 
   Er yuzasini asta-sekin isib borayotganligini sabablarini tushuntiring?
   
4. 
   Biosferadagi hayvonot va o‘simliklar dunyosida qanday muammolar mavjud va ularning asosiy sabablari?
   
5. 
   Keyingi 100 yilda er yuzasidagi epidemiyalarni ko‘payishining asosiy sabablari?
   
6. 
   Kishilik jamiyatiga xos muammolar sabablari va mohiyati?
   
7. 
   Tabiy va moddiy resurslar muammolari vujudga kelishining asosiy sabablari?
   
8. 
   Ekologik inqirozni keskinlashuvining asosiy sabablari?
   
9. 
   Kishilik jamiyatlarida bevosita kishilarning faoliyati tufayli yuz berayotgan ekologik falokatlarni vujudga kelishining asosiy sabablari?
   
10. 
    Chuchuk suv muammosini yuzaga kelishini asosiy sabablari?
    
11. 
    Demografik muammolarni vujudga kelishining sabablari?
    
12. 
    Oziq-ovqat muammolarini vujudga kelishining asosiy sabablari?
    
13. 
    “Eklogik qaltislik” va “iqtisodiy qaltislik”larni vujudga kelishining asosiy sabablari?
    
14. 
    “Ekologik qaltislik”ni va “iqtisodiy qaltislik”ni bir-biriga bog‘liqlik sabablarini tushuntiring?
    
15. 
    “Ekologik” va “iqtisodiy” qaltisliklarni bartaraf etish usullarini tushuntiring?
    

Bibliografik ma’lumotnoma:

1. 
   O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018 yil 10 sentabr, 720- sonli «Tabiiy resurslardan samarali va oqilona foydalanishni ta’minlashning hamda davlat budjeti daromadlarini oshirishning qo‘shimcha chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qarori.// http://lex.uz/docs/3901273.
   
2. 
   Strategiya razvitiya mineralno-syirevoy bazy rossiyskoy federatsii do 2030 goda. Proyekt. M.: 2016.
   
3. 
   O‘zbekistondagi yer ostki mineral resurslarining umumiy qiymati 5,7 trillion dollarga teng.https://kun. uz/news/2018/07/22/uzbekistondagi-er-ostki-mineral- resurslarning-umumij-kijmati-57-trillion-dollarga-teng-kumita
   
4. 
   Poleznye iskopayemye doljny slujit interesam naroda. https://www.mf.uz/novosti-uzbekistana/item/2102- poleznye-iskopaemye- dolzhny-sluzhit-interesam-naroda.html
   
5. 
   O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018 yil 10 sentabr, 720- sonli «Tabiiy resurslardan samarali va oqilona foydalanishni ta’minlashning hamda davlat budjeti daromadlarini oshirishning q o‘shimcha chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qarori.// http://lex.uz/docs/3901273
   
6. 
   Uzbekistan napravit na pererabotku mineralno-syrevyx resursov $40 mlrd. http://www.podrobno.uz/ cat/ economic/uzbekistan-napravit-na-pererabotku- mineralno-syrevykh-resursov-40-mlrd/20 Yanvarya 2017g.
   
7. 
   Turamuratov I. Na territorii Uzbekistana otkryto 1895 mestorojdeniy. http://1news.uz/na-territorii-uzbekistana-otkryto- 1895-mestoroj deniy/
   
8. 
   Maxmudov E. Rasshiryayetsya syrevaya baza promyshlennosti. http://www.biznes-daily.uz/ru/ gazeta-birj a/50422-rasshiryatsya-sirvaya-baza- promishlnnosti 25.09.2017.
   
9. 
   Dmitriyev V.G. Otsenka ekologicheskogo riska. analiticheskiy obzor./ https://narfu.ru/upload/iblock/ cfb/11.pdf .
   

19. 
    MAVZU: JAHON IQTISODIYOTINI GLOBALLASHUVI SHAROITIDA IQTISODIY XAVFSIZLIK VA MILLIY IQTISODIYOT RAQOBATBARDOSHLIGINI TA’MINLASH MUAMMOLARI.
    

REJA:

1. 
   Iqtisodiy xavfsizlik tushunchasining mohiyati;
   
2. 
   Iqtisodiy xavfsizlikning turlari;
   
3. 
   Globallashuv sharoitida iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlashda tashqi omillarning roli;
   

19.4 Tashqi iqtisodiy faoliyat va milliy manfaatlarga tahdidlar;

5. 
   Globallashuv sharoitida milliy iqtisodiy xavfsizlik va iqtisodiy raqobatbardoshlikni ta’minlanishi.
   

1. 
   Iqtisodiy xavfsizlik tushunchasining mohiyati.
   

Jahon rivojlanishi zamonaviy jarayonlarining muhim yo‘nalishi bu jahon iqtisodiyoti globallashuvidir. Iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish bilan birga xorijiy investitsiyalarni jalb qilish, fan, texnika va texnologiya harakatining tezlashishi asosida iqtisodiy globallashuv xavf va tahdidlarning o‘sishiga ham olib kelmoqda.

20. 
    asr 90-yillarining boshidan iqtisodiy xavfsizlik muammosi alohida keskinlik va dolzarblikka ega bo‘ldi. Bu zamonaviy globallashuv sharoitida
    
21. 
    «iqtisodiy xavfsizlik» tushunchasining nihoyatda murakkabligi va kengqirraliligi bilan bog‘liqdir. An’anaviy yondoshuvlar va usullar bu hodisani to‘liq tavsiflab bermaydi, demak barqaror iqtisodiy munosabatlarni saqlashning amaliy usullarini va avvaldan aytib berish mumkin bo‘lgan yo‘llarini ham ko‘rsatmaydi.
    

Globallashuv jarayoni jahon xo‘jaligining barcha jabhalarini qamrab olayotgan bir sharoitda rivojlangan mamlakatlar va ko‘pgina rivojlanayotgan mamlakatlarda demografik holat yomonlashmoqda, ya’ni nafaqa oluvchilar soni ishchilar soniga nisbatan ko‘proq sur’atlar bilan oshmoqda, boshqa tarafdan malakali ishchilarning, ayniqsa yuqori texnologik sohalarda, etishmasligi sezilmoqda. Jahon bozorlaridagi narxlarning, etakchi mamlakatlarning jahon bozoridagi valyuta kurslarining tebranishlari bilan bog‘liq xavflar iqtisodiyoti xom ashyoga yo‘naltirilgan rivojlanayotgan mamlakatlarning iqtisodiy o‘sishiga salbiy ta’sir etadi yoki inqirozga uchrashiga sabab bo‘lishi mumkin. Dollar kursining pasayish tarafga tebranishi rivojlanuvchi mamlakatlar tovarlarining raqobatbardoshligini pasaytiradi, agar dollar kursi keskin oshsa ko‘p mamlakatlar aholisi uchun import tovarlarini xarid qilish qiyinlashadi, ularning ichki ishlab chiqarishi raqobat yo‘qligi tufayli susayadi. Ko‘rinib turibdiki, iqtisodiy xavfsizlik ko‘larni ham, darajasi ham xilma-xil. SHuning uchun ham ko‘p mamlakatlarning oliy organlari darajasida iqtisodiy xavfsizlikni bir xil tushunchasi yo‘q. SHuningdek, iqtisodiy xavfsizlikning ustuvorlik va unga erishishni ta’minlash masalalari bo‘yicha aniq kontseptsiya va strategiya ham mavjud emas.