1-мавзу: “Ходимлар меҳнатини ташкил этиш” фанининг предмети ва вазифалари

7.3.Корхоналарда ишлаш ва дам олиш тартиби
Фан-техника тараққиёти тез суръатлар билан ўсиб ва ривожланиб бориши натижасида ишлаб чиқариш (хизмат кўрсатиш) жараёнида автоматлаштирилган ва механизациялаштирилган соҳа ва тармоқлар кўпайиб бормоқда. Шу билан бир қаторда бу жараён ходимдан юқори билим, тажриба ва маҳорат талаб қиладиган мураккаб ҳаракатларни талаб қилмоқда. Бундай шароитда меҳнат жараёни етарлича аниқ ташкил этилмаса, ходимларнинг чарчаб қолишига, иш вақти (куни) давомида танаффуслар қилишига олиб келади. Бу эса меҳнат ва дам олишни маълум тартибга солишни талаб этади.
Ўз навбатида, ишлаш ва дам олиш тартиби деганда, иш куни давомида, ҳафта давомида ва йил давомида иш вақти билан дам олиш вақтининг навбатлашуви (алмашуви) тушунилади. Ишлаш ва дам олиш тартибининг оқилоналиги инсоннинг юксак, барқарор иш қобилияти, саломатлиги сақланишига, меҳнатга лаёқатли ёши ва умри узайишига максимал даражада ёрдам беради.
Ҳар бир кишилик жамиятида ижтимоий ишлаб чиқариш ёки хизмат кўрсатиш самарадорлиги кўп жиҳатдан ҳар бир кишининг иш қобилияти билан ва ишга лаёқатли ёши қанча давом этиши билан белгиланади, чунки вақт бирлиги мобайнида ва ходимларнинг умри давомида ишлаб чиқариладиган маҳсулот, кўрсатилган хизмат миқдорига ва уларнинг сифатига шулар таъсир қилади.
Меҳнат жараёнида киши организми кўп ишлаб чиқариш омилларининг интенсивлик жиҳатидан ҳар хил таъсирга дуч келади. Меҳнатнинг оғирлиги, интенсивлиги, зерикарлилиги, суръати ва ритми, ташқи муҳит шароити шундай омиллар қаторига киради. Ана шу омиллар таъсирида инсон организмининг иш қобилияти чарчаш натижасида камайишига, маҳсулот тайёрлаш ва маҳсулот сифати пасайиб кетишига сабаб бўладиган психофизиологик функциялари ўзгаради.
Меҳнат ва дам олиш тартиби меҳнатни ташкил этиш талаблари асосида тузилган тақдирдагина кишининг меҳнат қилиш қобилияти узоқ сақланади. Меҳнат физиологларининг кўрсатишича, ходимни иш ёки хизмат билан шундай банд қилиш мумкинки, бунда ҳеч қандай чарчаш юз бермасин. Мана шундай меҳнат услубидан юқори суръатли меҳнатга ўтиш кишидан дам олиш учун даврий танаффусга эҳтиёж туғилиши билан боғлиқ. Шунинг учун ҳам корхоналардаги меҳнатни ташкил этиш тартибида, иш ўртасида овқатланиш ва дам олиш учун вақти-вақти билан танаффус қилиб туриш кўзда тутилади.
Халқимиз бежиз айтмаган, яхши дам – меҳнатга ҳамдам деб, бу мақолдан дам олишнинг зарурлигини ва моҳиятини тўлиқ тушунса бўлади. Ундан ташқари дам олишнинг физиологик аҳамияти ҳам жуда кенг ва чуқурдир. Дам олиш натижасида киши узоқ давом этган чарчаш оқибатидан бўзилган рефлекслар тизимини тиклайди.
Дам олишни бир неча турга бўлиш мумкин:
а) иш куни ўртасидаги дам олиш;
б) кун (сутка) давомида ишдан бўш вақтдаги дам олиш;
в) ҳафтада бир ёки икки марта дам олиш;
г) йилига бир марта дам олиш.
«Дам олиш вақти» тушунчаси Ўзбекистон Республикаси «Меҳнат кодекси»нинг 126- моддасида «Дам олиш вақти – ходим меҳнат вазифаларини бажаришдан холи бўлган ва бундан ўз ихтиёрига кўра фойдаланиши мумкин бўлган вақтдир» деб ифодаланган.Шу кодекснинг 127-моддасида қайд этилганидек, «Ходимга иш куни (смена) давомида дам олиш ва овқатланиш учун танаффус берилиши керак, бу танаффус иш вақтига кирмайди». Танаффус бериш вақти ва унинг аниқ муддати ички меҳнат тартиби қоидаларига, смена графикларида ёки ходим билан иш берувчи ўртасидаги келишувга биноан белгилаб қуйилади.
Ишлаб чиқариш шароитига кўра, дам олиш ва овқатланиш учун танафус бериш мумкин бўлмаган ишларда иш берувчи ходимга иш вақтида овқатланиб олиш имкониятини таъминлаши шарт. Бундай ишларнинг руйхати, овқатланиш тартиби ва жойи ички меҳнат тартиби қоидаларида белгилаб қўйилади.
Меҳнат тўғрисидаги қонунлар ва бошқа норматив ҳужжатларда иш куни (смена) давомида танаффуслар ҳам белгилаб қўйилиши мумкинлиги кўрсатилган.
Кундалик дам олиш вақтининг муддати эса, «Меҳнат кодекси»нинг 128-моддасида қуйидагича таърифланган: «Ишнинг тугаши билан кейинги куни (сменада) иш бошланиши ўртасидаги кундалик дам олиш вақтининг муддати ўн икки соатдан кам бўлиши мумкин эмас».
Йил давомида ишлаш ва дам олиш тартиби дам олиш ва байрам кунларини ҳам ўз ичига олади. Меҳнат кодекси»нинг 129- моддасига кўра «Барча ходимларга дам олиш кунлари (ҳар ҳафталик узлуксиз дам олиш) берилади».
Ходимларга беш кунлик иш ҳафтасида ҳафтада икки дам олиш куни, олти кунлик иш иш ҳафтасида эса, бир дам олиш куни берилади.Умумий дам олиш куни – якшанба. Ушбу Кодекснинг 131- моддасига кўра, байрам (ишланмайдиган) кунлари қуйидаги кунлардир:
1 январь - Янги йил;
8 март - Хотин-қизлар куни;
21 март - Наврўз байрами;
9 май - Хотира ва қадрлаш куни;
1 сентябрь - Мустақиллик куни;
1 октябрь – Ўқитувчи ва мураббийлар куни;
8 декабрь - Конституция куни;
Рўза ҳайит (Ийд ал-Фитр) диний байрамнинг биринчи куни;
Қурбон ҳайит (Ийд ал - Адха) диний байрамининг биринчи куни;
Ишлаб чиқариш ёки хизмат кўрсатиш жараёнида банд бўлган ходимларнинг меҳнат ва дам олиш тартиби мақсадга мувофиқ ташкил этилсада, меҳнат қобилияти ва меҳнат самарадорлиги юқори бўлади. Бунинг учун иш кунини соатлар бўйича таҳлил қилиб, дам олиш танаффусларини кузатиб бориш зарур.
Иш куни мобайнидаги меҳнат қилиш қобилияти динамикасининг характерида муайян қонуният бор. Иш куни бошида меҳнат қобилияти маълум вақт давомида секин-аста орта боради. Буни, ишга киришиш даври дейилади. Максимум даражага етгандан кейин иш қобилияти то чарчоқ сезила бошлагунга қадар ўзгармай туради. Бу, барқарор ишлаш даври, дейилади. Шундан кейин чарчоқ орта бориб, тушки овқат вақтигача иш қобилияти камая боради. Бу, толиқиш давридир. Иш кунининг иккинчи ярми бошида иш қобилияти секин-секин, лекин иш куни бошидагига нисбатан камроқ вақт, яна орта боради. Бироқ бунда иш қобилияти иш кунининг биринчи ярмидаги энг юқори даражага етмайди. Тушдан кейинги ишга киришиш давридан сўнг ва иш куни охирига яқин яна толиқиш даври бошланади. Аммо бу гал, иш қобилияти тушгача бўлган даражасидан анчагина пасайиб кетади.
Иш кунининг ҳар икки қисмида ҳам меҳнат унумдорлиги тахминан 1,5-2,0 соат юқори бўлади, кейин эса пасая боради. Бу пасайиш иш кунининг биринчи қисмида секин амалга ошса, иккинчи қисмида сезиларли даражада амалга ошади, чунки иш кунинг иккинчи қисмида ишчи чарчайди ва юқорида кўрсатилганидек, унинг меҳнат қобилияти пасаяди.
Одатда, ишчида иш бошланганидан 2,5-3 соат кейин чарчашнинг дастлабки белгилари пайдо бўлади. Бундай шароитда қисқа мудатли дам олиш танаффуси белгиланади. Танаффуснинг қанча давом этиши бажариладиган ишнинг ёки кўрсатиладиган хизматнинг оғирлиги ва мазмунига қараб белгиланади. Жисмоний ишда бундай танаффус юрак қисқариши частотаси, ўпкада ҳаво алмашиш, кислород истеъмол қилишни асл ҳолига келтириш учун зарур бўлган вақтнинг озгина улушини ташкил этади. Меҳнат физиологлари ўтказган тадқиқотлар шуни кўрсатадики, қисқа мудатли, лекин тез-тез қилинадиган танаффуслар оғир жисмоний ишларда ҳам, турли ўртача оғир жисмоний ишларда ҳам киши организмига ижобий таъсир этиб ишда яхши самара беради. Шунинг учун ишлаб чиқаришда танаффусга ажратилган вақтдан оқилона фойдаланиш жоиз. Танаффус вақтида очиқ ҳавога чиқиш ёки эшак (скамейка) ва таянма стуллар (креслолар) билан жиҳозланган хонада ўтириб, тинч ва яхши дам олишга имкон яратиш керак.
Энг фойдали дам олиш йўлларидан бири аслида ходимнинг меҳнат фаолиятини ўзгартиришидир. Физиологик олимларнинг фикрича, дам олиш учун мажбурий ҳаракат қилиш керак эмас, бунга бажараётган оддий ишни ўзгартириш – диққатни янги меҳнат фаолиятга қаратиш билан ҳам эришиш мумкин. Масалан, иш жараёнида ишлаб чиқариш гимнастикаси билан шуғулланиш ходимнинг диққатини янги фаолиятга қаратади.
Тошкентдаги самалётсозлик ишлаб чиқариш бирлашмаси ва тўқимачилик комбинати каби корхоналарда меҳнатни ташкил этиш ва уни нормалаш тажрибаси иш куни бошланиши олдидан ишлаб чиқариш гимнастикаси билан шуғулланиш мақсадга мувофиқ эканлигини кўрсатмоқда. Ишлаш жараёнида бажариладиган ҳаракатларга ўхшаш 6-8 хил машқни бажариш, одатда, ходим организмининг фаолиятини фаоллаштириш ва диққатни кучайтириш учун кифоя қилади. Машқлар комплексини махсус танланган музика билан бажариш мароқли бўлади. Буларнинг ҳаммаси меҳнат операцияларини бажариш оқибатидаги толиқишни анча қисқартиради ва меҳнат самарадорлигини оширади.
Ҳафта ёки йил мобайнидаги меҳнат қобилияти динамикаси ҳам тахминан иш куни давомидаги сингари бўлади: дам олишдан кейин ишга киришиб борилади, кейин маълум вақтгача барқарор иш қобилияти сақланиб туради, ундан кейин секин-аста чарчоқ орта бориб, бу дам олишга чиқиш билан тугалланади. Иш куни мобайнида меҳнат қилиш ва дам олишнинг оқилона тартибини белгилаш ишни бошлаш ва тугаллаш вақтини танлашдан бошланади. Бу, жумладан, бир кеча-кундузда нечта иш сменаси борлигига боғлиқ бўлади. Бир сменали ишда физиологлар ишни соат 8-9да бошлашни тавсия қилишади, чунки бундан вақтли иш бошлаш иш қобилиятига салбий таъсир кўрсатади. Икки сменали ишда иккинчи смена соат 24 дан кеч тугалланмаслиги керак. Шунинг учун биринчи сменани вақтлироқ бошлашга тўғри келади. Бунда биринчи сменани соат 6³⁰ дан вақтли бошламаслик тавсия этилади. Уч сменали ишда учинчи сменани соат 24 дан кеч бошлашга йўл қўймаслик керак.
Иш куни мобайнида овқатланиш ва шахсий эҳтиёжлар учун танаффуслар қилиш, меҳнат оғир ва зерикарли бўлганда эса, дам олиш учун қисқа – қўшимча танаффус ва паузалар қилиш мутлақо шарт. Регламентдаги танаффуслар толиқиш бошланадиган пайтларга тўғри келиши керак. Бундай танаффуслар ишга киришиш даврларида бўлмаслиги лозим. Шунингдек, қаттиқ чарчагандан кейин ҳам бундай танаффусдан фойда йўқ, чунки бунда узоқ вақт дам олиш керак бўлиб, иш вақтида бунинг иложи булмайди.
Меҳнат ва дам олиш тартибини оқилона ташкил этишда тушки овқат танаффусини тўғри ташкил қилиш катта аҳамиятга эга. Тушки овқат танаффуси бир соатдан кам бўлмаслиги мақсадга мувофиқдир. Чунки бу вақт давомида ишчи овқатланиш билан бирга дам олиб, ўз кучини тиклайди ва ишни давом этириш учун тайёргарлик кўради.
Тушки овқат танаффуси иш кунининг ўртасида бўлиши керак. Бунинг мақсадга мувофиқлиги шундаки, биринчидан, ишчи бир неча соат ишлагандан сўнг иш қобилияти камайиб, чарчаши сезила бошлаган даврда танаффусга бўлган табиий зарурият, иккинчидан, шу вақтда овқат ейишга эҳтиёж ошади.
Тушки овқат танаффусини бошқа вақтда қилиш мақсадга мувофиқ эмас, чунки бундай танаффус эрта бўлса, ишчи меҳнат қобилиятининг юқори даражасига эришилмасдан иш тўхтаб қолади, кеч бўлса, иш қобилияти танаффус бошланишидан анча олдин кескин камаяди. Танаффусга кеч чиқилганда эса ишга киришиш даври чўзилиб кетади.
Меҳнат қилиш ва дам олиш тартибини ишлаб чиқишга иш ҳафтасининг ҳозир қонунчиликда белгилаб қўйилган давом этиш тартиби асос бўлиб хизмат қилади: меҳнат қилиш шароити оғир ва зарарли бўлганда - 36 соат, шароит жуда зарарли бўлганда - 24 соат.
Меҳнат ва дам олишнинг сменалар ўртасидаги тартибини ишлаб чиқиш билан бирга сутканинг ишдан бўш қисмида тўғри дам олишни ташкил қилиш ҳам ишхоналарда меҳнатни ташкил қилишнинг муҳим вазифаларидан биридир.
Ишдан ташқари вақтни маълум тартибга солиб, ҳар бир ишчининг шахсий қизиқишларини ҳисобга олган ҳолда ишхона қошида ҳар хил фойдали машғулотлар ўтказиш, физкультура ва спортга жалб қилиш, кўнгил очиш сайрларини ташкил қилиш анъана тусига кириб бормоқда.
Ишлаб чиқаришдаги ёки хизмат кўрсатишдаги меҳнат фаолиятининг ўзига хос хусусиятини ҳисобга олувчи меҳнат ва дам олишнинг мақсадга мувофиқ тартиби меҳнат шароитини соғломлаштириш, унинг унумдорлигини ошириш ва меҳнаткашлар саломатлигини сақлашда энг самарали восита ҳисобланади.

1. 
   .