1-mavzu: “Ilmiy tadqiqot metodologiyasi fanining maqsadi va vazifalari ilmiy blimlarning metodologik asoslari Reja

studiyes» atamasi prese- dentning, ya’ni kuzatish ostida bo‘lgan va 
tushuntirishning 
mavjud 
qonunlari 
doirasiga 
sig 
’maydigan 
individuallashtirilgan obektning mavjudligini aks ettiradi. Vaziyatli tadqiqot 
metodologiyasi neokan- tiantlar Baden maktabining idiografik metodi bilan bog‘liq. 
Vaziyatli tadqiqotlarning ikki tipi: matnli va maydondagi tadqiqotlar 
farqlanadi. Ulaming ikkalasida ham Mahalliy determinatsiya (sababiy aloqadorlik) 
birinchi darajali ahamiyatga ega. Mahalliy determinatsiya «ichki ijtimoiylik» 
tushunchasi bilan muayyanlashadi va ayni guruh yoki vaziyatga xos bo‘lgan 
faoliyat, muloqot shakllari ta’sirida shakllanadigan bilimning noaniq shartlarining 
tutash tizimi deb, alohida so‘zlar va harakatlaming ma’no-mazmunini belgilaydigan 

---

ijtimoiy-madaniy kontekst deb tushuniladi. Vaziyatli tadqiqotlarning ustunligi 
shundaki, ularda bilim tizimining mazmuni shartlaming pirovard to‘pIami, hayotiy 
vaziyatlaming muayyan va alohida shakllari nuqtai nazaridan ochib beriladi. 
Hozirgi zamon metodologiyasi o‘z an’anaviy metodlarining universalligi 
cheklanganligini tushunadi. Masalan, gipotetik-deduktiv metod ishni tayyor 
gipotezalardan boshlab, «dalillarni eng yaxshi tushuntirish» bosqichidan sakrab 
o‘tganligi uchun tanqid qilinadi. 
Abduksiya fikr yuritish orqali empirik dalillardan ulami tushuntiruvchi 
gipotezaga yuksalishni nazarda tutadi. Bunday fikr yuritish turmushda va 
amaliyotda ko‘p uchraydi. Har bir inson tushuntirish yo‘llarini izlashda beixtiyor 
abduksiyaga murojaat etadi. Masalan, vrach kasallik alomatlariga qarab, uning 
sababini, detektiv esa jinoyat izlariga qarab jinoyatchini qidiradi. Xuddi shuningdek, 
olim ham sodir bo‘layotgan hodisani tushuntirishda abduksiya metodidan 
foydalanadi. Mazkur atama induksiya va deduksiya singari mashhur, keng e’tirof 
etilgan bo‘lmasa ham, u yangi hamda samarali metodologik strategiyani ishlab 
chiqishda muhim rol o‘ynaydi. 
Evristika. Evristika yunoncha heurisko-topaman, kashf etaman, degan 
so‘zdan kelib chiqqan. «Evristika» atamasining qo‘llanilishi qadimgi yunon olimi 
aleksandriyalik Papp (miloddan awalgi Sh asr) nomi bilan bog‘lanadi. Bu nuqtai 
nazardan evristika matematika masalalarini yechishni o‘rganishni istaganlarga 
mo‘ljallangan qoidalaming maxsus to‘plami sifatida namoyon bo‘ladi. «Mahorat 
sirlari» hamisha qat’iy sir tutilgan va tavsiflanmagan. Evristikani kashfiyotlar 
to‘g‘risidagi fan sifatida tavsiflash barcha zamonlarda ham juda murakkab vazifa 
hisoblangan. G. Leybnitsning «Kashfiyot san’ati» g‘oyasi amalga oshmadi. B. 
Spinoza to‘g‘ri metod oqilona tanlashni ta’minlashi, noma’lumni bilish qoidalariga 
ega bo‘lishi, foydasiz imkoniyatlami chetlatish tartibini belgilashi lozimligini qayd 
etgan bo‘lsa-da, buni asoslovchi nazariyani yaratmadi.