1-mavzu: “Ilmiy tadqiqot metodologiyasi fanining maqsadi va vazifalari ilmiy blimlarning metodologik asoslari Reja

Yaxlitlik tamoyili - tadqiq qilinayotgan obektlarning alohida yaxlit 
xossalarini boshqa obektlar (yaxlitliklar va sh.k.) bilan o ’zaro aloqada bilish. 
Sodda qilib aytganda, butun narsa uning tarkibiy qismlari yig‘indisidan katta. 
Aniqrog‘i, har qanday tizim, yaxlitlikda tarkibiy qismlar, unsurlaming jami 
xossalariga bog‘lab (reduksiyalab) bo‘lmaydigan xossalar bo‘ladi. Masalan, 
molekulalaming xossalari ularning tarkibidagi atomlaming xossalari bilangina 
cheklanmaydi; tirik hujayralarning xossalari ulaming tarkibidagi molekulalar va 
organoid- laming xossalari bilangina cheklanmaydi; populyasiyalaming xossalari 
4
Ницше Ф. По ту сторону добра и ала // Ницше Ф. Сочинение в 2-т. М.: Мысль, 1990. -С. 58.
258

---

o‘z tarkibiga kiruvchi mavjudotlaming xossalari bilangina cheklanmaydi; til 
xossalari uni tashkil etuvchi leksik birliklar, grammatika qoidalari, semiotik 
tafsilotlaming xossalari bilangina cheklanmaydi. 
Kontrreduksiya tamoyilida oliy immanent «metayaxlit» xossa- larning 
mavjudligi va mazkur tizim yaxlitligini yanada yuksak darajada uyushgan 
tizimning tarkibiy qismi, unsuri sifatida gnoseologik nuqtai nazardan tadqiq qilish 
mumkinligini e’tirof etiladi. Bu yerda aynan immanent, ya’ni mazkur yaxlitlikka 
awaldan xos bo‘lgan xossalar to‘g‘risida so‘z yuritilayotganligi maxsus qayd etiladi. 
Kontrreduksiya tamoyili elementar zarralardan tortib to ijtimoiy-tabiiy 
tizimlargacha bo‘lgan barcha tabiiy obektlarga, shu jumladan, tabiiy tilga nisbatan 
amal qiladi. 
Xullas, kontrreduksiya tamoyili deganda obekt (yaxlitlik, tizim)lami nisbatan 
yuksak darajada uyushgan tizimlaming tarkibiy qismlari sifatida, shu jumladan, 
tadrijiy rivojlanayotgan tabiiy tizimlaming tarkibiy qismlari sifatida tadqiq qilish 
jarayonida mazkur obektlarning «metayaxlit» xossalarini bilish tushuniladi. Tadqiq 
qilinayotgan obektlarga nisbatan kontrreduksiya tamoyilini qo‘llash natijasida 
aniqlangan immanent «metayaxlit» xossalami oliy narsalar va kelajak haqidagi 
immanent «xotira» deb nomlash ham mumkin. 
Kontrreduksiya tamoyili «butunning xossalari uning tarkibiy qismlari 
xossalarining yig‘indisidan katta», degan ma’lum qoidaga asoslanibgina qolmasdan, 
tabiiy tuzilmalar (yaxlitlikiar)ning oliy (metayaxlit) xossalarini ajratadi. Muayyan 
obektning aniqlangan yaxlit xossalari, agar ular tarkibiy qismlarning xossalariga 
bog‘liq bo‘lmasa, «metayaxlit xossalar» bo‘lmasligi mumkin.