1-mavzu. Iqtisodiy tahlilning mazmuni va ahamiyati

2.2. Moliyaviy natijalar to‘g4risidagi hisobot 
ko‘rsatkichlarining to‘g‘riligini tekshirish
Moliyaviy natijalar deganda xo‘jalik faoliyatidan olingan foyda 
yoki ko‘rilgan zararni ifodalovchi ko‘rsatkichlarni tushunmoq 
kerak.
«Mahsulot (ish, xizmat)lami ishtab chiqarish va sotish xarajat- 
larining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi 
to‘g‘risida»gi Nizomga muvofiq moliyaviy natijalar 5 turga bo‘li- 
nib hisoblanadi va tahlil qilinadi. Biz ushbu bo‘limda «foyda» 
ko‘rsatkichini bayon qilishga harakat qildik.
1. Mahsulot sotishdan olingan yalpi foyda:
YAF = SST - IT.
Bunda: YAF — mahsulot sotishdan olingan yalpi foyda;
SST — sotishdan olingan sof tushum;
13

---

IT — sotilgan mahsulotning islilab chiqarish tannarxi.
2. Asosiy ishlab chiqarish faoliyatining foydasi (AFF):
AFF = YAF - DX + BD - BZ.
Bunda: DX - davr xarajatlari;
BD — asosiy ishlab chiqarish faoliyatidan olingan boshqa daro- 
madlar;
BZ - asosiy ishlab chiqarish faoliyatidan ko‘rilgan zararlar.
3. Umumxo‘jalik faoliyatining foydasi (UFF):
UFF = AFF + MD - MX.
Bunda: MD — moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar;
MX — moliyaviy faoliyat xarajatlari.
4. Foyda solig‘i to'langungacha bo‘lgan foyda (STF):
STF = UFF + FP - FZ.
Bunda: FP - favqulotdagi foyda;
FZ - favqulotda ko‘rilgan zarar.
5. Sof foyda (SF):
SF = STF - DS - BS.
Bunda: DS — daromad (foyda)dan to‘lanadigan soliq;
BS ~ boshqa soliq va to‘lovlar.
Xo‘jalik faoliyatida sodir bo‘lgan foyda (zarar) moliyaviy nati­
jalar tariqasida «Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot»da aks 
ettiriladi. Ushbu hisobot (2-shakl) mulkchilik shaklidan qat’iy 
nazar, barcha xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan tuziladi. 
Ushbu hisobot (2-shakl) 9000, 9100, 9300, 9410, 9420, 9430, 
9440, 9510, 9520, 9530, 9540, 9550, 9560, 9591, 9610, 9620, 
9630, 9710, 9720, 9810, 9910-schotlar (hisobvaraqlar) ma’lu- 
motlari asosida tuziladi.
Moliyaviy natijalar rejasining bajarilishini yoki dinamikasini 
tahlil etishning asosiy axborot manbayi ushbu hisobot (2- 
shakl)ning ma’lumotlari hisoblanadi. Tahlil qilishdan oldin ushbu 
hisobot ko‘rsatkichlarining to‘g‘ri tuzilganligi qayta tekshirish orqali 
nazoratdan o‘tkaziladi.
Shuning uchun ham ushbu hisobot ko‘rsatkichlarining o‘zaro 
bogMiqligini hamda undagi ma’lumotlaming moliyaviy hisobotning 
boshqa turdagi hisobot ma’lumotlariga mos kelishini tekshirib 
ko‘rish zarur. Buni quyidagi tartibda amalga oshirish kerak:
14

---

Birinchi navbatda ushbu hisobot ko‘rsatkichlarining o‘zaro 
bog‘liqligi tekshiriladi.
Hisobotning 050-satrda aks ettirilgan «Sotishdan olingan 
sof tushum» summasiga to ‘g‘riligini tekshirish kerak. Buning 
uchun 010-satr summasidan 020, 030, 040-satrlar summalarini 
ayirib tashlash kerak. Bu bog‘liqlikni quyidagicha ifodalash 
mumkin:
Satr 050-ustun 3 = satr 010-ustun 3-satr 020, 030, 040, ustun 4.
Satr 050-ustun 5 = satr 010-ustun 5-satr 020, 030, 040, ustun 6.
Hisobotning 070-satridagi «Sotishdan olingan foyda (zarar)» 
summasi 050-satr summasidan 060-satr summasini ayirish orqali 
mos kelishi tekshiriladi, ya’ni 050-satrdagi summa bilan 
060-satrdagi summa orasidagi farqqa teng bo‘lishi kerak. Bosh­
qacha aytganda, sotishdan olingan sof tushum bilan sotilgan mah- 
sulotning ishlab chiqarish tannarxi orasidagi farqqa yalpi foyda 
summasi teng bo‘lishi tekshiriladi.
Hisobotning 110-satridagi «Asosiy ishlab chiqarish faoliyati 
foydasi (zarar)» 070-satr summasi bilan 080, 090, 100-satrlar 
summalari orasidagi farqqa teng bo‘ladi. Buni quyidagicha ifo­
dalash mumkin:
Satr 110-ustun 3 = Satr 070-ustun 3-satr 080, 090, 100, 
105-ustun 4+satr 100-ustun 3.
Satr 110-ustun 5 = Satr 070-ustun 5-satr 080, 090, 100, 
105-ustun 6+satr 100-ustun 5.
Hisobotning 150-satridagi «Umumxo‘jalik faoliyatining foydasi 
(zarari)» asosiy ishlab chiqarish faoliyatining foydasiga moliyaviy 
faoliyat foydasini qo‘shib va moliyaviy faoliyat xarajatini ayirib 
tashlagandan keyin qolgan farqiga teng bo‘ladi. Bu bog‘liqlikni 
quyidagicha ifodalash mumkin:
Satr 150-ustun 3 = Satr 110-ustun 3 + satr 120, 125, 130,135, 
140, 145-ustun 3-satr 130, 135, 140, 145-ustun 4;
Satr 150-ustun 5 = Satr 110-ustun 5 + satr 120, 125, 130,135, 
140,145-ustun 5-satr 130, 135, 140, 145-ustun 6.
Foyda solig‘i to‘langunga qadar bo‘lgan foyda teng bo‘lishi 
kerak:
Satr 170-ustun 3 = satr 150-ustun 3±satr 160-ustun 3, 4;
15

---

Satr 170-ustun 5 = satr 150-ustun 5 ±satr 160-ustun 5, 6.
Sof foyda teng bo‘ladi:
Satr 200-ustun 3 = satr 170-ustun 3-satr 180, 190, 195- 
ustun 4;
Satr 200-ustun 5 = satr 170-ustun 5-satr 180, 190, 195- 
ustun 6.
Hisobot ichidagi o‘zaro bog‘lanish bilan bir qatorda, ushbu 
hisobotning ayrirn ma’lumotlari boshqa moliyaviy hisobot ko‘rsat- 
kichlari bilan bog‘liqlikka ega.
Masalan, ushbu hisobotda ko‘rsatilgan sof foyda (taqsim- 
lanmagan tariqasida) buxgalteriya balansi (1-shakl) va xususiy 
kapital to‘g‘risidagi hisobot (5-shakl)da aks ettirilgan foyda sum- 
malari bilan bog‘liqlikda bo‘lishi kerak. Hisobot (2-shakl)ning 
200-satr 5-ustunida ko£rsatiIgan sof foyda summasi 5-shakldagi 
hisobotning 080-satr 6-ustundagi «Joriy yilning taqsimlanmagan 
foyda summasi»ga teng kelishi, 1-shakldagi hisobotning 360-sat- 
ridagi 4-ustun summasi bilan 3-ustun summasi orasidagi farqqa 
teng kelishi kerak.
Bundan tashqari, «Mahsulotlami sotish» hisobotlarida aks 
ettirilgan jami pul tushumi, jami ishlab chiqarish tannarxi, jami 
foydasi 2-shakldagi hisobotning tegishli ko‘rsatkichlariga teng 
kelishi kerak. Masalan, «Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini sotish» 
hisoboti (7-ASK shakli) 400-satr 3, 4, 5, 6-ustunlarining 
summalari 2-shakldagi hisobotning 010-satri 5-ustuni, 060-satr 
6-ustuni, 070-satr 5-ustuni summalariga teng kelishi lozim. 
Aniqroq qilib aytganda, ikki hisobot ko'rsatkichlari orasidagi 
bog‘liqlikni quyidagicha ifodalash mumkin:
2-shakl 010-satr 5-ustun = 7 ASK shakli 400-satr 3-ustun;
2-shakl 060-satr 6-ustun = 7 ASK shakli 400-satr 2-ustun;
2-shakl 070-satr 5-ustun = 7 ASK shakli 400-satr 4-ustun
5-ustun.
Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot (2-shakl) ko‘rsatkich- 
larining o‘zaro bog‘liqligi (tengligi) va boshqa moliyaviy h isobot - 
laming tegishli ko‘rsatkichlari bilan moshgi, tengligi tekshirilib, 
to'g'riligi aniqlangandan keyin moliyaviy natijalami tahlil qilishga 
kirishish maqsadga muvoflq bo‘ladi.
16

---