1-mavzu. Iqtisodiy tahlilning mazmuni va ahamiyati

Keng tarqalgani statistik usullardix. Shular jumlasiga solish- 
tirish, ko‘rsatkichlar farqi, zanjirli bog‘lanish, balansli bog'lanish, 
indeks usullari kiradi. Ular orasida iqtisodiy tahlilda keng qo‘lla- 
niladiganlari ko‘rsatkichlar farqi va zanjirli bog‘lanish usullaridir. 
Shuning uchun bu ikki usul mazmun-mohiyatiga to‘xtaldik.
Ko‘rsatkichlar farqi (farqlash) usuli.
Ko‘rsatkichlar faxqi usuli — bu hodisalar orasidagi bog‘lanish 
funksional ko‘rinishda bo'lgan taqdirda ishlatiladi. Ushbu usulning 
mohiyati shundaki, natija ko‘rsatkichiga omillar ta’sirini aniqlash 
uchun ta’siri aniqlanayotgan omillar orasidagi farqni qolgan omil- 
laming miqdoriga ko‘paytiriladi.
Iqtisodiy hodisaning o‘zgarishiga ta’sir qiluvchi omillar o‘z 
navbatida ikki guruhga bo‘lib o‘rganiladi, ya’ni miqdoriy va sifa- 
tiy omillarga.
Agar hodisaning (natijaning) o‘zgarishiga ikki omil ta’sir qilsa, 
ularning ta’siri quyidagi tartib bo‘yicha aniqlanadi.
Natijaning o‘zgarishiga miqdor omilining ta’sirini aniqlash 
uchun hisobot davridagi miqdor omil bilan bazis davridagi (yoki 
rejalashtirilgan) miqdor omil orasidagi farqni bazis davridagi sifatiy 
omilga ko‘paytiriladi.
Masalan, ish haqi fondining o‘zgarishiga xodimlar sonining 
ta’sirini aniqlashni misol qiUb ko‘rsatish mum kin:
(T, - T0) • R, =±At.
Bunda: Tj — hisobot yilidagi xodimlar soni;
T0 — bazis yilidagi (yoki rejadagi) xodimlar soni;
R0 — bazis davridagi o‘rtacha bir xodimning ish haqi.
Natijaning o‘zgarishiga sifatiy omilning ta’sirini aniqlash uchun 
hisobot davridagi sifat omiU bilan bazis davridagi si fat omili 
orasidagi farqni hisobot davridagi miqdoriy omilga ko‘paytiriladi. 
Masalan, ish haqi fondining o‘zgarishiga o‘rtacha ish haqi dara- 
jasi o‘zgarishining ta’sirini aniqlashni misol qilib ko‘rsatish mum- 
kin:
(R, - R0) • Tj = A.
Bunda: R, — hisobot yilidagi o‘rtacha bir xodimning ish haqi.
6

---

U yoki bu hodisaning o‘zgarishiga bir necha miqdoriy va bir 
necha sifatiy ошШаг ta’sir qilgan taqdirda ham, yuqoridagi qoida- 
larga amal qilib, ulaming ketma-ket joylashishi bo‘yicha ta’siri 
aniqlanadi. Masalan, ish haqi fondining o‘zgarishiga quyidagi 3 
ta omil ta’sir qilsa:
1. ishlovchilaming o‘rtacha yillik soni (T);
2. bir ishlovchiga to ‘g‘ri keladigan kishi-soatlar soni (CH);
3. bir kishi-soat hisobiga to‘g‘ri keladigan mehnat haqi darajasi