1-mavzu. Kartografiya ta’rifi va uning tarmoqlari. Geografik kartaning elementlari

Relefli kartalar – joyning ucho„lchamli xajmli tasvirini beruvchi kartalardir.
Kartalarning ko„rinishi va vertikal masshtab gorizonatal masshtabga nisbatan 2–5 
marta tog„li xududlar uchun, past–tekisliklar uchun esa 5–10 marotaba katta qabul 
qilinadi. Hamma tafsilotlar ushbu kartalarda shartli belgilar bilan ifodalanadi. 
Relefli kartalar dastlab yog„ochlardan, gipsdan, karton qog„ozlardan tayyorlanar 
edi, hozir esa plastiklarni termovakuumlarda ishlov berish orqali tayyorlanmoqda. 
Relefli kartalar o„quv maqsadlari uchun, amaliy masalalarni echishda, jumladan 
yo„llar, suv omborlari va boshqalarni loyihalashda foydalanilmoqda. 
Blok–diagrammalar – ucho„lchamli tekis kartografik suratlar bo„lib, er 
yuzasi qismini vertikal va gorizontal kesimli holatdagi tasviridir. Blok–diagramma
mavzulari xar xi bo„lib, ular: geologik va geomorfologiklar erning tuzilishi va 
tarkibini, tuproq blok–diagrammasi joy relefi va tuproq profilini, okeanlar blok–
diagrammasi suv massalarini tarqalishini, oqimlar, suvning chuchukligi xolatlarini 
ko„rsatadi. 
Anaglifik kartalar(anagliflar) – biri birini to„ldiruvchi ikki rang (masalan, 
yashil va qizil) larni parallaktik surilish oqibatida, ikki tasvir stereojuftlik hosil 
qiladi. Maxsus qizil va yashil oynakli filtrli–ko„zoynak orqali tasvirlar 
kuzatilganda oq–qorali xajmli stereo tasvir hosil bo„ladi. Kompyuter grafikalar 
uslubida ekran displeyida anagliflar paydo bo„ladi. Ushbu kartalar o„quv
qo„llanmasi sifatida relef modelini tasvirlaydi. 
Fotokartalar –fototasvirlar bilan birlashtirilgan kartalar. Ular joylarning 
ba‟zi elementlarini(koordinatalr to„ri, gorizontallar, yozuvlar va b.), ba‟zida 

---

mavzular tarkibini(geologik tuzilmalar, landshaftlar va b.) kartografik tasvirini 
fotoplanlarga tushirilgan xolatini poligrafik yo„l bilan tayyorlanadi. Fotokartalar 
proeksiyalari va o„lchamlari, asosi va aniqligi oddiy kartalar singari bo„ladi. 
SHunday qilib, fotokartalar joyni orientatsiya qilishda, ilmiy izlanishlarda, 
injenerlik va loyiha izlanish ishlarini olib borishda eng qulay, aniq xujjat 
hisoblanadi. Ba‟zida ortofotokartalar atamasi ham ishlatiladi. Bu fototasvirlarni 
ortogonal proeksiyalardagi mahsulidir. Agar fotoasos bo„lib kosmik suratlar 
xizmat qilishsa, unda bunday kartalarni kosmofotokartalar deb yuritiladi.
Umumgeografik, geologik, tektonik, landshaftlar, shuningdek Oy va boshqa 
sayyoralar yuzasi tasvirlangan fotokartalar va kosmofotokartalar keng tarqalgan.