1-мавзу. Корхоналарнинг ташкилий-ҳуқуқий шакллари (2 соат)

Меҳнатга ишбай – бажарилган ишнинг сифати ва микдорига туланадиган хак. Меҳнатга вақтбай хақ тўлаш тариф тизимида кўзда тутилувчи ишлаб берилган вақт - календар вақт эмас, балки меъёрий вақт учун тўланадиган хақни англатади. Меҳнатга хақ тўлашнинг аккорд усули ишбай хақ тўлашнинг бир тури бўлиб, моҳиятига кўра, бунда бажарилиши керак бўлган ишлар муддатини кўрсатган холда бахолаш амалга оширилади. Куйидаги холларда аккорд хақ тўлаш тизимидан фойдаланиш мақсадга мувофик хисобланади.
Корхона бирор-бир буюртмани ўз вақтида бажара олмаса ва бунинг учун шартномага асосан катта миқдорда жарима тўлайдиган бўлса, корхонани тўхтаб колишига сабаб бўлувчи фавкулодда вазиятлар (ёнғин, сел, зилзила, сув тошқини ёки жиддий сабабларга кўра асосий технологик линияларнинг ишдан чиқиш холлари) рўй берганда алоҳида ишларни бажаришга зарурат туғилганда ёки корхонада янги асбоб-ускуналар ишга туширилганда.


6.5. Ишлаб чиқариш ресурсларининг ўзаро таъсир механизми
Корхонанинг яқин ва узоқдаги мақсадларини аниқлаш истиқболлар (мақсадлар бўйича бошқариш) - бу менежментдаги асосий нарса.
Мақсадларни белгилаш бошқаруви баҳоланиши керак корхонанинг потенциал имкониятлари ва уни тегишли равишда таъминлаш манбалар. Умумий ва аниқ мақсадларни ажратилади. Умумий мақсадлар акс этади
Корхонанинг умуман, ўзига хос ривожланиш концепциясининг бир қисми сифатида ишлаб чиқилган корхонанинг асосий фаолиятининг умумий мақсадлари.
Моддий ва меҳнат ресурсларидан оқилона фойдаланиш мақсадларга минимал харажатлар ва максимал даражада эришишни ўз ичига олади, гуруҳни бошқариш жараёнида амалга ошириладиган самарадорлик, ҳамкорлик қилувчи одамлар (компания ходимлари) ўз ҳаракатларини уларга йўналтиради, уларнинг ишлаши учун тегишли мотивация асосида умумий мақсадларга эришиш.
Бошқарув ўз иқтисодий механизмига эга, бу ўзаро ҳамкорликнинг аниқ муаммоларини ҳал қилишга қаратилган ижтимоий-иқтисодий, технологик, ижтимоий-психологик, иқтисодий фаолият жараёнида юзага келадиган вазифалар.
Иқтисодий бошқарув механизми объектив равишда белгиланади бозор шароитида компаниянинг иқтисодий фаолиятини амалга ошириш, менежмент ва тадбиркорлик фаолияти натижаларини олганда биржа жараёнида бозорни баҳолаш.
Ишлаб чиқаришни ташкил қилишни такомиллаштиришдан мақсад, меҳнат жараёнлари ва ишлаб чиқаришни моддий ресурслари билан ишлаб чиқаришга сарфланган вақт ўртасидаги ўзаро уйғунликнинг самарадорлигини таъминлашдан иборат. Саноат корхоналарда ишлаб чиқаришни ташкил қилиш усуллари мавжуд техника ва технологиядан самарали фойдаланиш имкониятини аниқлайди. Саноат корхонасида мавжуд бўлган кадрлар салохияти ва моддий ресурслардан фойдаланиб, юқори меҳнат унумдорлиги ва ишлаб чиқариш самарадорлигига эришиш учун янги техника ва технологияни ишлаб чиқаришни ташкил қилишнинг энг рационал усуллари билан уйғунлаштириш лозим.
Ишлаб чиқаришни ташкил этишни такомиллаштириш асосида самарадорликни оширишнинг энг муҳим масалалари:
1. Ишлаб чиқариш жараёнларидаги айрим жараёнларни операцияларга ажратиш ва уларни цех, ишлаб чиқариш участкалари, ишчи ўринларга бириктириш.
2. Цех ва ишлаб чиқариш участкалари майдонларига дастгохларни ишчи ўринларга мос холда жойлаштириш.
3. Меҳнат қуролларини ишлаб чиқариш жараёнидаги операциялар бўйича кузатиш тартибини белгилаш ҳамда ишлаб чиқариш жараёнларининг тўлик ёки бир қисми маромини хисоблаш.
4. Белгиланган технологик жараёнлар ва уларнинг ўзаро боғликлиги, меҳнат қуроллари харакати мароми ва тартибига катъий риоя қилиш.
5. Корхона ва уларнинг ишлаб чиқариш бўлимларида ишлаб чиқариш жараёнларини боришини назорат қилиш ва операцион бошқариш.
6. Ишлаб чиқаришни ташкил қилишни такомиллаштириш бўйича тадбирлар ишлаб чиқиш ва уларни ишлаб чиқариш жараёнлари мароми бузилган участкаларга тадбиқ қилишдан иборат.
Ишлаб чиқариш самарадорлигини корхонада мавжуд бўлган дастгохлар, механизмлар ва технологик жараёнлар даражасида бир турдаги (унификацияланган) деталлар ва узеллардан махсулот ишлаб чиқаришни ташкил этишни такомиллаштириш хисобига ошириш мумкин. Бу хаттоки майда серияли ва якка тартибдаги ишлаб чиқариш турига серияли ва оммавий ишлаб чиқаришни кўллашга шароит яратади.
Ишлаб чиқариш самарадорлигига ишлаб чиқариш жараёнида дастгохларни, меҳнат қуролларини харакатланиши бўйича жойлаштириш, деталлар, ярим тайёр махсулотларнинг операциялар ўртасидаги харакатини қисқартиришга имкон берувчи буюм (предмет) принципи бўйича ишлаб чиқариш участкаларини ташкил қилиш орқали ошириш мумкин. Ишлаб чиқаришни рационал ташкил этишда юқоридаги ва бошқа барча тадбирлар катта миқдорда инвестиция талаб килмайди.
Ишлаб чиқариш унумдорлигини кескин оширади, ишлаб чиқариш циклини қисқартиради, махсулот таннархини пасайтиради. Бу эса, фойдани ва ишлаб чиқариш рентабеллигини оширади.
Ишлаб чиқаришни рационал ташкил қилиш техник тараққиётнинг фаол омилларидан бўлиб, у нафакат техникадан унумли фойдаланиш, балки техника ва технологияга оид янгиликлар яратишга шароит яратади. Масалан: оммавий ишлаб чиқаришни поток усулида ташкил килиниши кўп позитсияли дастгохлар ва пресслар ҳамда кўп сонли транспорт қурилмалари, турли хилдаги конвейер системаларини яратилишига олиб келади.
Ўз навбатида техник тараққиёт ишлаб чиқаришни ташкил қилишнинг роли ва аҳамиятини кескин оширади. Замонавий корхоналарда ишлаб чикарилаётган махсулот турларини ортиб бориши ишлаб чиқаришни мураккаблаштиради. Бир неча деталлардан иборат бўлган махсулотларни тайёрлаш, уларни технологиясига ва узелларни йиғиш жараёнларининг аниқлигига бўлган талабларни оширади. Хозирги кунда ишлаб чиқаришга оид муаммоларни турли технологик ва ташкилий усуллар билан хал қилиш имкониятлари сезиларли даражада кенгайди. Шу билан бирга бу усулларни танлаш ишлаб чиқариш самарадорлиги даражасини оширишга катта таъсир кўрсатади. Ўз навбатида ишлаб чиқариш технологияси ва уни ташкил қилиш вариантларининг кўплиги оптимал вариантни танлаш, шу сохани таҳлил қилиш ва хисоб - китоб қилиш техникасини кийинлаштиради. Ишлаб чиқаришни ташкил қилишни такомиллаштиришнинг мохияти яна шундан иборатки, техник тараққиёт ишлаб чикарилаётган махсулот турини тез-тез янгиланишига олиб келади. Ишлаб чиқарилаётган махсулот турлари ва модаси, уни ишлаб чикараётган меҳнат қуроллари яроқсиз холга келмай туриб, эскириб қолмоқда. Саноатда махсулотни серияли ишлаб чиқариш салмоғи анча юқори, шунинг учун ишлаб чиқаришни мослашувчанлиги техник тараққиётнинг муҳим иқтисодий муаммоси хисобланади. Саноат корхоналари ишлаб чиқаришнинг, дастгохларнинг, замонавий техник тараққиёт шарт-шароитларининг ўзгаришлари натижасида содир бўладиган йўқотишларни имкон даражасида камайтириш чора - тадбирларини кўрадилар.