1-mavzu. Korxonalarning tashkiliy-huquqiy shakllari (2 soat)

---

1-mavzu.
Korxonalarning tashkiliy-huquqiy shakllari (2 soat)
1.1. Korxonalar mohiyati va faoliyatning asosi
1.2. Korxonalarning tashkiliy-huquqiy shakllari
1.3. Korxona faoliyatining ichki va tashqi muhiti
Kalit suzlar: AJ, MCHJ, Sindikat, Konsern,Konsorsium,Xo‘jalik
assotsiatsiyasi,Korporatsiyalar, Korxona Nizomi, Ta’sis shartnomasi
1. Korxonalar mohiyati va faoliyatning asosi
Korxona – ijtimoiy ishlab chiqarishning bosh bo‘ini bo‘lib, unda ilmiy 
iqtisodiyotning asosiy iqtisodiy masalalari hal etiladi.
Mahsulotlar yaratish va xizmatlar ko‘rsatish muayyan texnologik jarayonlar, 
mehnat qurollari materiallari, odamlarning bilimi va ko‘nikmalari ijtimoiy mehnat 
taqsimoti va kooperatsiyalashga asoslangan holda mustaqil amalga oshiriladigan tizimga 
aytiladi.
Korxona ish o‘rinlarini beradi ish haqi to‘laydi soliqlar to‘lash yo‘li bilan davlat va
ijtimoiy dasturlarni amalga oshirishda qatnashadi.
Aynan korxonada mahsulot ishlab chiqarish jarayonlari va ishchini ishlab
chiqarish vositalari bilan o‘zaro aloqasi amalga oshiriladi.
Korxona o‘z faoliyatini o‘zi boshqaradi, ishlab chiqarilgan mahsulotni olingan sof
foydani soliq va boshqa to‘lovlarni to‘lagandan so‘ng qolgan qismini tasarruf etadi.
Korxonalarda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar hajmi va assortimenti, xilma-
xilligi, xom ashyo etkazib beruvchilar va haridorlar narxlarni shakllantirish, resurslardan
tejamli foydalanish, kadrlarni qo‘llash, yuqori unumli texnika va texnologiyadan
foydalanish masalalari hal etiladi.
Korxona faoliyatining samaradorligi ishlab chiqarishni quyidagicha tashkil etish
shakllariga ega:
Konsentratsiyalash, bir joyga jamlash;
Ixtisoslashtirish;
Kooperatsiyalash;
Ishlab chiqarishni murakkablashtirish kabi usullardan foydalanishga bog‘liq.
O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligiga asosan, korxona bu - huquqiy shaxs
maqomiga ega, mustaql ravishda xo‘jalik faoliyati yurituvchi sub’ekt bo‘lib, o‘ziga
tegishli bo‘lgan mol-mulkidan foydalanish asosida iste’molchilar (xaridorlar) talabini
qondirish va daromad (foyda) olish maqsadida mahsulot (ish, xizmat) ishlab chiqaradi
va sotadi yoki ayirboshlaydi.
Korxona – ijtimoiy talablarni qondiruvchi va sof foyda olish maqsadida mahsulot
ishlab chiqaruvchi, ishlar bajaruvchi, xizmat ko‘rsatuvchi mustaqil xo‘jalik yurituvchi
iqtisodiyot sub’ektidir.
Korxonaning markaziy holati quyidagi holatlarga bog‘liq:
 korxona inson hayotini tashkil etishning asosiy shaklidir. Bu erda xodim o‘zining
ijodiy salohiyatini anglaydi, ijtimoiy ishlab chiqarishga hissa qo‘shadi; bu erda u
o‘zini o‘zi va oila a’zolarini moliyaviy ta’minlab berganligi uchun mukofot oladi;
 korxona turli xil ishtirokchilar o‘rtasida mahsulot ishlab chiqarish va sotish
jarayonida rivojlanadigan ishlab chiqarish munosabatlarining asosiy sub’ekti
vazifasini bajaradi;
 korxona nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy tashkilot hamdir, chunki uning poydevori
shaxs va mehnat jamoasidan iborat; korxonada jamiyat, mulkdor, jamoa va

---

ishchining manfaatlari o‘zaro bog‘liq, ularning qarama-qarshiliklari ishlab chiqilgan
va hal qilingan;
 ishlab chiqarish faoliyatini amalga oshiradigan korxona tabiiy muhitga ta’sir
ko‘rsatib, inson yashash joyining holatini belgilaydi.
O‘zbekiston iqtisodiyotining turli tarmoq va sohalarida turli xil mulkchilik
shakliga ega bo‘lgan 300 mingta xo‘jalik faoliyati yurituvchi sub’ekt mavjud bo‘lib,
ulardan qariyb 280 mingini kichik korxonalar hamda mikrofirmalar tashkil etadi.
Korxonalarning eng katta qismi savdo va umumiy ovqatlanish (34%), qishloq xo‘jaligi
(41%), sanoat (9,4%) va qurilish (56%) sohalarida ro‘yxatga olingan. Jami korxonalar
miqdorida nodavlat sektorining salmoi katta bo‘lib, 82 %ni tashkil qiladi.
Zamonaviy korxona-mustaqil xo‘jalik yurituvchi sub’ekt bo‘lib, ularning ishlab
chiqarish vositalari va boshqa mulklari rejali iqtisodiyot sharoitlaridagidek davlatning
o‘zigagina tegishli bo‘lmaydi. SHu sababli korxonalar mulkchilik shakliga ko‘ra, davlat
va nodavlat, tarmoq belgilariga ko‘ra, mashinasozlik, energetika, metallurgiya, neft’ va
gaz sanoati, qurilish kompleksi, oziq-ovqat, engil sanoat, savdo va hokazolar, ishlab