1-mavzu. Mehnat va uning jamiyat taraqqiyotida tutgan o‘rni (4 soat)

 
Ибн Халдун 
Абдураҳмон 
Абу Зайд
 

---

sirasiga kiritish mumkin. 
Per Buagilber (17.2.1646-10.10.1714) – fransuz iqtisodchisi, 
Fransiyadagi burjua siyosiy iqtisodi klassik maktabining asoschisi, 
mehnat qiymati nazariyasining asoschilaridan biri. U bozordagi narx 
bilan “haqiqiy qiymat”ni farqlar, ish vaqtini “haqiqiy qiymat”ning 
me’yori deb bilar edi. Buagilber pulni asosiy balo va xalq 
kulfatlarining sababi deb qaragan. U pulning hokimiyatini yo‘q qilish 
uchun pulning rolini muomalaning oddiy vositasidangina iborat qilib 
qo‘yish zarur deb hisoblar edi. 
Tashqi savdo hisobiga oltin va kumush pul olinishini mamlakat boyishining 
manbai deb bilgan merkantilistlarga qarshi o‘laroq, U. Petti xalq boyligi moddiy 
ishlab chiqarishning barcha sohalarida yaratiladi va «mehnat boylikning otasi, yer 
esa uning onasidir»1qoidasini birinchi bor ta’rifladi. U. Petti tovarning narxi uni 
ishlab chiqarishga sarflangan mehnat miqdori yoki muayyan yer miqdorining 
qiymati bilan hisoblanadi, degan edi. Bu uni narxning shakllanish mexanizmiga 
sarf nuqtai nazaridan yondashganligidan dalolat beradi. Mehnatning unumli va 
unumsiz mehnatga ajratilishi ham shu olimning qarashlari bilan bog‘liq. 
XVIII asrda Fransiyada klassik yo‘nalish doirasida fiziokratlar maktabi 
shakllandi va bu maktab vakillari fermerlarni himoya qilish asosida qishloq 
xo‘jaligini rivojlantirish mamlakatni og‘ir ahvoldan chiqarishning bosh yo‘lidir 
deb bilganlar. Ushbu maktabning asoschisi Fransua Kene mehnat sof mahsulot 
manbai ekanligi to‘g‘risidagi ta’limotni yaratdi. 
Fransua Kene(1694-1774 yy.) Versal yaqinida dunyoga keldi. U 
yoshligidan tabobatga havas qo‘ydi, tibbiy amaliyot unga shuhrat 
keltirdi. Dvoryan unvoniga ega bo‘ldi va Versal saroyiga (Lyudovik 
XVsaroyiga) o‘tdi. 1744 yilda tibbiyot doktori ilmiy darajasiga 
erishdi. Tabobat va biologiyaga oid ko‘pgina asarlar yaratdi. Eng 
muhimi shuki, u oltmish yoshidan boshlab iqtisodiyot muammolari 
bilan shug‘ullana boshladi. 
Kenening iqtisodiy g‘oyalari qirol saroyida - Versalda yuzaga 
keldi. Bu yerda u umrining deyarli oxirigacha yashadi va ijod qildi. 
1758 yilda uning asosiy va eng muhim asari - «Iqtisodiy jadval» 
dunyoga keldi. 
U iqtisodiyotda takror ishlab chiqarish jarayonini va yalpi 
ijtimoiy mahsulot muomalasini butunicha ko‘rsatishga birinchi bo‘lib 
urindi. U o‘sha davr jamiyati fuqarolarini uch sinfga bo‘ladi: 
birinchisi - unumli sinf (fermerlar); ikkinchisi - mulkdorlar sinfi 
(pomeshchik, cherkov...) va uchinchisi - unumsiz sinf (hunarmand, 
ishchi va savdo xodimlari). Bu jarayon sxematik ravishda «Iqtisodiy 
jadval»da tasvirlangan. Unda mamlakatda ishlab chiqarilgan tayyor 
mahsulotning aylanishi orqali qanday taqsimlanishi ko‘rsatilgan. 
Kene jadvali iqtisodiyot tarixida birinchi marta natural, ya’ni 
mahsulot va pul holidagi moddiy ne’matlarning makroiqtisodiy 
1
Петти У. Экономические и статистические работы. Пер. с англ. -М., 1940,55-б.

---

zanjiridir. 
Fiziokratlar ham mehnatni unumli va unumsiz mehnatga bo‘lib, faqat qishloq 
xo‘jaligida mehnat unumli mehnatga aylanadi, deb hisoblashgan. 
Siyosiy iqtisodning ajralmas qismi bo‘lgan mehnat to‘g‘risidagi fanni 
rivojlantirishga ingliz iqtisodchi olimi Adam Smit nihoyatda katta hissa qo‘shdi. 
Adam Smit (5.6.1723 Shotlandiyaning Kerkoldi shaharchasida 
tug‘ilgan, - 17.7.1790, Edinburg shahrida vafot etgan) – 
shotlandiyalik iqtisodchi va faylasuf, klassik burjua siyosiy 
iqtisodining ko‘zga ko‘ringan namoyandasi. Bojxona amaldorining 
o‘g‘li bo‘lib, u Glazgo va Oksford universitetlarida ta’lim olgan. 
1764-66 yillarda Fransiyada yashagan, u yerda fiziokratlar bilan 
tanishgan. 1759 yilda uning “Axloqiy hissiyot nazariyasi” deb 
nomlangan kitobi yaratildi. 1776 yilda A. Smitning “Xalqlar 
boyligining tabiati va sabablari to‘g‘risida tadqiqot” deb nomlangan 
asosiy asari nashr qilindi. 
A. Smitning xizmati mehnat qiymati nazariyasining eng muhim 
kategoriyalarini ishlab chiqqanligidan iborat. Smitning ilmiy 
g‘oyalari klassik burjua siyosiy iqtisodining poydevori bo‘ldi. 
Uning «Xalqlar boyligining tabiati va sabablari to‘g‘risida tadqiqot» deb 
nomlangan asosiy asari 1776 yil mart oyi Londonda chop etildi. Asarda insoniyat 
tomonidan ilgari yaratilgan iqtisodiy bilimlar mujassamlashtirildi va umumiy 
nazariy prinsiplar asosida nisbatan batartib iqtisodiy fanlar tizimiga aylandi. 
A. Smitning unumli va unumsiz mehnat to‘g‘risidagi qoidalariga qaytadigan 
bo‘lsak, uning ushbu masalalarga doir fikr-mulohazalari nazariy jihatdan 
qiziqishga arziydi. Sotishga mo‘ljallangan buyumlarda mustahkamlanib va 
ro‘yobga chiqib, qayta ishlanayotgan materiallar qiymatini oshiradigan mehnatni 
A. Smit unumli mehnat deb hisoblaydi. Unumsiz mehnat tovarlar ko‘rsatiladigan 
paytida ko‘rinmay ketadigan xizmatlar sohasi bilan bog‘liq bo‘lib, A. Smitning 
fikricha, bunday mehnat qiymatga hech narsa qo‘shmaydi, u ayrim narsalarda 
mustahkamlanmaydi va ro‘yobga chiqmaydi, lekin o‘z qiymatiga ega bo‘ladi va 
taqdirlashga loyiqdir.