1-mavzu. Mehnat va uning jamiyat taraqqiyotida tutgan o‘rni Reja

Mehnat iqtisodiyoti fanining mohiyati va uning tarkibiy yo‘nalishlari

Mehnat iqtisodiyoti an'anaviy ravishda o‘ziga xos iqtisodiy intizom sifatida ko‘rib chiqilib, uning predmeti mehnat faoliyatini tashkil etish, mehnatga haq to‘lash, me'yorlash, mehnat sharoitlari va unumdorligi, mehnatni rejalashtirish va mehnat ko‘rsatkichlarini tahlil qilish muammolari sifatida tushunilgan. Mehnat iqtisodiyotining predmeti doimo maqsadga muvofiq faoliyat sifatida mehnat bo‘lib kelgan. Mehnat inson mavjudligining asosi bo‘lib, uning jamiyatdagi o‘rnini belgilaydi, o‘zini namoyon qilish shakli bo‘lib xizmat qiladi, shuning uchun mehnat insonning xususiyatlarini etarli darajada aks ettiradigan va tegishli mutanosiblikni ta'minlaydigan tarzda tashkil etilishi kerak. “Mehnat” tushunchasini ikki asosiy jihatga bo‘lish mumkin: birinchisi, insonning tabiat boyliklarini o‘zgartirishga qaratilgan harakatlari, ikkinchisi, insonni mehnatga undaydigan kuch. Bu mehnatning quyidagi ta'rifiga olib keladi. Mehnat bu tabiiy resurslarni moddiy resurslarga aylantirish jarayonidir. Shaxs tomonidan tazyiq ostida ma'muriy, iqtisodiy, ichki ishonch bilan, amalga oshiriladigan va boshqariladigan intellektual va ma'naviy ne'matlardir. Shuningdek bir necha nuqtai nazardan qaraladi: birinchidan, mehnat - bu tovar va xizmatlar yaratish bo‘yicha odamlarning maqsadga muvofiq faoliyati; u samarali, oqilona, ​​iqtisodiy jihatdan tashkil etilgan bo‘lishi kerak; ikkinchidan, mehnat nafaqat shaxs, balki butun jamiyat hayotining asosiy shartidir; uchinchidan, mehnatni tovar deb hisoblash mumkin emas, chunki tovar uning o‘zi emas, balki mehnat xizmatidir; va nihoyat, mehnat jarayonida xalq xo’jaligi, mintaqa, firma va shaxs darajasidagi ijtimoiy munosabatlarning asosi bo’lgan mehnat munosabatlari tizimi shakllanadi. XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab paydo bo‘lgan tushuncha, tizimli ilmiy tadqiqot obyekti- inson mehnat faoliyati hisoblanadi.. Ularni amerikalik muhandis F. V. Teylor boshlagan. Dastlab, tadqiqotning maqsadi oqilona amalga oshirish usullarini topish edi, "mehnatni ilmiy tashkil etish" (SOT) deb nomlangan ilmiy yo‘nalish paydo bo'ldi. Keyinchalik, u bir necha bor tanqidlar ostida qoldi. XMTda mehnat sohasining kontseptual va kategoriyaviy apparati tartibga solindi, xalqaro mehnat standartlari ishlab chiqildi, ilmiy ishlab chiqish va jahon hamjamiyatiga kiruvchi mamlakatlar uchun dasturlar ishlab chiqildi. 1950-1960-yillarda mehnatni shakllantirish, taqsimlash va undan foydalanish, mehnatni rivojlantirish miqyosida rejalashtirish muammolari bo‘yicha tadqiqotlar ishlab chiqildi va “Mehnat iqtisodiyoti” fanini shakllantirish maqsadida ko‘p izlanishlar amalga oshirildi.
Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish; mehnat faoliyati jarayonida qulay mehnat sharoitlarini yaratish va inson qobiliyatlarini rivojlantirish “Mehnat iqtisodiyoti” fanini o‘rganish obyekti hisoblanadi. Mehnat iqtisodiyoti butun iqtisodiy fanlar tizimining ajralmas qismi sifatida rivojlangan va rivojlanmoqda, shu bilan birga, mehnat iqtisodiyoti o‘z tadqiqotlarida mehnat fiziologiyasi va psixologiyasi, ergonomika, tibbiyot sohalari kabi fanlarning tadqiqotlari va xulosalariga tayangan. Mehnatga oid fanlarining shakllanishi ham empirik ma'lumotlar asosida, ham iqtisodiy nazariya, matematika, statistika, inson fiziologiyasi va psixologiyasi, sotsiologiya, huquq, texnologiya va ishlab chiqarishni tashkil etish yutuqlaridan foydalanish natijasida shakllandi. 1970-yillardan boshlab axloqiy jihatning kuchayganini qayd etish mumkin. Jismoniy mehnat unumdorligini oshirish usullariga asosiy e'tibor qaratilgan texnologik yondashuv insonparvarlik bilan almashtirildi, har bir xodimning shaxsiyatiga e'tibor va mehnat jarayonida uning ijodiy qobiliyatlarini namoyon etish uchun shart-sharoitlar yaxshilandi. Hozirgi vaqtda mehnatga oid fanlarda quydagi asosiy muammolar, yo‘nalishlar va bo‘limlar shakllangan. Markaziy o‘rinni xarajatlar va mehnat natijalarini taqqoslash egallaydi. Inson kapitali, uning faoliyati natijalariga ta'sir qiluvchi insoniy fazilatlar (sog‘liq, ta'lim, kasbiy mahorat va boshqalar) bilan belgilanadi. Mehnat muhiti parametrlari bilan belgilanadigan mehnat sharoitlarining eng muhim xarakteristikasi inson faoliyati xavfsizligi hisoblanadi. Mehnat sharoitlarining yaxshilanishi bilan unumdorlik oshadi, lekin bu tegishli xarajatlarni talab qiladi. Natijada ijtimoiy va iqtisodiy omillarning o‘zaro bog‘liqligini hisobga olgan holda mehnat sharoitlarini optimallashtirish muammosi paydo bo‘ladi. Ishlarni bajarishning eng yaxshi usullarini tanlash, ularning umumiy hajmini bajaruvchilar o‘rtasida taqsimlash, ish joylarini loyihalash, materiallar, asboblar, energiya va boshqa resurslar bilan ta'minlash tizimlarini loyihalash optimallashtirish muammosini hal qilishning muhim yo‘nalishlaridir. Mehnatga oid fanlarining ko‘rib chiqilayotgan muammolari va bo'limlari asosida ushbu fanlarning predmetlarini tavsiflash mumkin.
“Mehnat fiziologiyasi” mehnat jarayonlarining inson fiziologik xususiyatlariga ta'sirini o‘rganadi. Olingan xulosalar mehnat va dam olish rejimlarini ishlab chiqish, ish joylarini loyihalash, mehnat sharoitlarini yaxshilash hamda uni tartibga solishda qo‘llaniladi.
“Mehnat psixologiyasi” mehnat faoliyati jarayonida shaxsning psixologik xususiyatlarini o'rganadi, natijalardan kadrlarni joy-joyiga qo‘yishda, jamoaviy ishni tashkil etishda, ziddiyatli vaziyatlarda boshqarish, motivatsiya tizimlarini ishlab chiqishda foydalaniladi..
“Ergonomika” fani dastgohlar, boshqaruv panellari, transport vositalari va boshqa inson-mashina tizimlarini loyihalashning ilmiy asosidir.
“Mehnatni muhofaza qilish” fani xavfsiz mehnat faoliyatini ta'minlash bilan bog‘liq muammolarning yaxlit majmuasini o'rganadi.
“Mehnat sotsiologiyasi” ishlab chiqarish jamoalarida insonlarning o‘zaro munosabatlarini o'rganadi.
“Mehnat huquqi mehnat va boshqaruvning huquqiy jihatlari” majmuasini tahlil qiladi, bu ayniqsa ishga qabul qilish va ishdan bo'shatish, mukofot va jazo tizimini ishlab chiqish, mulkiy muammolarni hal qilish, ijtimoiy nizolarni hal qilishda muhim ahamiyatga ega ekanligini o‘rganadi.
“Mehnatni tashkil etish” fani mehnat jarayonlari va ish joylarini loyihalashda nazariy asos bo‘lib xizmat qiladi.
“Mehnatni me'yorlash” fan sifatida mehnat xarajatlarini belgilash tamoyillari va usullarini, uning natijalarini, turli guruhlardagi xodimlar soni va jihozlar soni o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rganadi.
Iqtisodiyot va mehnatning texnik, iqtisodiy, biologik, ijtimoiy, huquqiy va boshqa fanlar bilan aloqasi obyektiv ravishda mehnat muammolarining ko‘p qirraliligi bilan belgilanadi. “Mehnat iqtisodiyoti” fani mehnat unumdorligi va samaradorligi, inson kapitali, mehnat resurslari, mehnat bozori va bandlik, daromad va ish haqi, korxona xodimlari sonini rejalashtirish muammolarini o‘rganadi.

2.