1-mavzu: Nutq madaniyati fani, uning maqsadi, vazifasi va ahamiyati Dars rejasi

– noto‘g‘ri, ruscha ifoda – ruscha ifoda emas va sh.k... Nutqning to‘g‘riligi mohiyatan maktab ta’limining predmetidir. O‘rta maktab dasturi umumiy tarzda to‘g‘ri nutq (ko‘proq grammatika sohasida) malakasini shakllantirishni ko‘zda tutadi. Adabiy tilni egallashning ikkinchi, yuqori bosqichi haqiqiy ma’nodagi nutq madaniyatidir. Nutq madaniyati haqida adabiy tilga sohiblik sharoitida, to‘g‘rilik (ya’ni adabiy me’yorlarni bilish) sharoitida gapirish mumkin. Variantlarni nutq madaniyati sathidagi baholash boshqacha: yaxshiroq-yomonroq, aniqroq, jo‘yaliroq...” (Skvorsov L.I. Teoreticheskie osnovi kulturi rechi. Moskva: Nauka. 1980. S.95-96.). Tabiiyki, nutq madaniyatining birinchi bosqichisiz ikkinchi bosqichi ham mavjud bo‘la olmaydi, to‘g‘rilik sifatiga ega bo‘lmagan nutq, ya’ni noto‘g‘ri nutqda boshqa biron kommunikativ sifat bo‘lishi mantiqdan tashqaridir. Nutqning to‘g‘riligi uning adabiy til me’yorlariga to‘la mosligi sifatida talqin etilar ekan, bu me’yorlarning ikki xilini farqlash o‘rinlidir. Tilshunoslikda adabiy til me’yorlarining kuchli va kuchsiz tiplari ajratib ko‘rsatiladi (Golovin B.N. Osnovi kulturi rechi. Moskva: Visshaya shkola. 1988. S.12.). Nutq madaniyatining birinchi bosqichida, ya’ni to‘g‘ri nutq tuzish malakasini shakllantirishda asosiy diqqat-e’tibor adabiy tilning kuchsiz me’yorlariga qaratilishi maqsadga muvofiq, chunki nutq amaliyotida kuchli me’yorlar deyarli buzilmaydi, kuchsiz me’yorlar esa nutq tuzuvchining ikkilaniqhiga va demak, nutq to‘g‘riligining buzilishiga ko‘proq yo‘l ochadi. Masalan, ega va kesimning shaxs va sonda moslashuvi kuchli sintaktik me’yor bo‘lib, u bolalikdanoq kishi ongidan mustahkam o‘rin olgan. Shuning uchun bu me’yorni qo‘llashda biron kishi adashib, Men kelding shaklida jumla tuzmaydi. Karatsich va tushum kelishiklarining qo‘llaniqhi bilan bog‘liq me’yorlar esa kuchsiz me’yorlarga misol bo‘la oladi. Shuning uchun bu me’yorlar chuqur o‘rgatilmasa, odam adashib, -ning o‘rnida -ni qo‘shimchasini ishlatib, meni do‘stim tarzida noto‘g‘ri birikma tuzishi mumkin.

Adabiy til me’yorlari, nutqning sifatlari, nutq madaniyati masalalari o‘zbek, rus va umuman, dunyo tilshunosligida ham amaliy, ham nazariy jihatdan yetmish-sakson yildan beri faol o‘rganib kelinadi (Batafsil ma’lumot uchun qar.: Begmatov E., Mamatov A. Adabiy norma nazariyasi. Toshkent: Navro‘z, 1997). O‘zbek tilshunosligida S.Ibrohimov, Sh.Shoabdurahmonov, G‘.Abdurahmonov, R.Qo‘ng‘urov, E.Begmatov, M.Sodiqova, Yo.Tojiev, B.O‘rinboyev, M.Asomiddinova, T.Qudratov, S.Karimov, T.Qurbonov, A.Boboyeva, B.Umurqulov, A.Ahmedov, K.Samadov, S.Inomxo‘jaev, L.Xo‘jayeva va boshqa ko‘plab olimlar nutq madaniyati masalalarini tadqiq etishga o‘z hissalarini qo‘shganlar. Ular yaratgan asarlarda o‘zbek nutqi madaniyatining nazariy masalalari bilan bir qatorda bevosita amaliyot bilan daxldor, mavjud kamchilik va nuqsonlarni bartaraf etishga doir taklif va tavsiyalar ham ishlab chiqilgan.

1^ Аристотель. Риторика. Перевод Н. Платоновой (Античесные риторика. М., 1978, Книга 1, глава 1.