1-mavzu Organik olam evolutsiyon obyektiv jarayon sifatida. Hayotning tuzilish darajalari va asosiy tasnifi. Hayot asoslari

3-mavzu O`simlik va hayvonlarni asosiy evolyutsion rivojlanish bosqichlari va yo`nalishi. Organik olamning rivojlanishi (Eralar). Evolyutsiyaning asosiy yo’nalishlari.
Organik olam evolutsiyasi to‘g‘risida mulohaza yuritganda nima sababdanbarcha tirik mavjudotlar oddiydan murakkablanish tomon bir xil rivojlanmagan,ular orasida sodda va murakkab tuzilishga ega bo‘lgan mavjudotlar mavjud,degan savol tug‘ilishi mumkin. Fan oldidagi bu muammoni rus olimlaridan A. N. Seversov va I. I. Shmalgauzen ijobiy hal qildilar. Ma’lumki, Darvin o‘z davrida evolutsion jarayon organizmlarning tinmay muhit sharoitiga mumkin qadar ko‘proq moslanishidan iborat ekanligini aytib o‘tgan edi. Atrof-muhitning tarixiy davrlar mobaynida keng yoki tor doirada o‘zgarishi odatda organizmlar umumiy yoki xususiy moslanishlarini keltirib chiqargan. Umumiy moslanish hayot uchun nihoyatda zarur bo‘lgan organlar sistemasining takomillashuvi bilan aloqador. Agar muhit sharoitining o‘zgarishi bilan:
1) bir turga mansub individlar soni orta borsa; 2) ular ishg‘ol qilgan areal ken gaya borsa; 3) tur zaminida yangi populatsiyalar, kenja turlar, turlar va boshqa taksonlar hosil bo‘lsa, bu jarayon biologik yuksalish (progress) deb ataladi. Hozirgi vaqtda Markaziy Osiyo mintaqasida boshqa qushlarga nisbatanHindiston maynasi biologik progress holatidadir. Yashash joyiga nisbatan instinktning yo‘qligi, tanasining birmuncha yirikligi, tajovuzkorligi, xilma-xil oziqlar bilan oziqlanishi, tez urchishi, ularning yashash uchun kurashda g‘olib kelib, son jihatdan tobora ko‘paya borishiga, arealining kengayishiga sabab bo‘lmoqda. Dastlab XX asr boshlarida Hindiston maynasi Markaziy Osiyoning chegara tumanlarida uchragan bo‘lsa, hozirgi vaqtga kelib uni shimoliy tumanlar hamda boshqa respublika va viloyatlarda ham ko‘rish mumkin. A. N. Seversov va I. Shmalgauzenlar biologik progressning asosiy yo‘nalishlari haqida mulohaza yuritib, uni aromorfoz, idioadaptatsiya umumiy degeneratsiya asosida bo‘lishini aniqladilar. Biologik progress har xil usulda amalga oshadi. Uning birinchi usulida tarixiy jarayonda organizmlar hayot faoliyati uchun nihoyatda muhim bo‘lgan organlar sistemalari takomillashadi. U morfofi ziologik yuksalish (progress) – aromorfoz deb nomlanadi. Ikkinchi usulda organizm hayot faoliyati uchun ikkinchi darajali organlar sistemasi o‘zgaradi va organizmlar tuzilishi murakkablashmaydi, lekin muhitga moslashadi. Uchinchi usulda organizmlar tuzilishi murakkabdan soddaga o‘zgarishi natijasida biologik progressga yo‘liqqan bo‘ladi.Yer Quyosh sistemasidagi boshqa sayyoralar bilan birgalikda 5 mlrd yililgari paydo bo‘lgan. Yerning va undagi turli qatlamlarning yoshini aniqlashda,odatda, radioaktiv elementlarning parchalanishi asosiy mezon qilib olinadi.Yer paydo bo‘lganidan to hozirga qadar rivojlanish tarixi eralarga, eralar esadavrlarga, davrlar epoxalarga bo‘linadi. Eralarning nomi yunon tilidagi arxey(arxeis) – eng qadimgi, proterozoy (proteroszoe) – dastlabki hayot, paleozoy(paleozoe) – qadimgi hayot, mezazoy (mezos) – o‘rta hayot, kaynazoy (kainos)– yangi hayot degan ma’nolarni bildiradi. Arxey erasi 900 mln yil davom etgan. Eraning qatlamlari yuqori harorat va bosim ta’sirida ko‘rinishini o‘zgartirib, o‘zidan hech qanday hayot izlarini qoldirmagan. Dastlabki tirik organizmlar arxey erasida paydo bo‘lgan. Organik birikmalardan ohaktosh, marmartosh, ko‘mirli moddalarning bo‘lishi arxey erasida tirik organizmlar, bakteriyalar, ko‘k-yashil suvo‘tlari bo‘lganligidan dalolat beradi. Yerda hayot evolutsiyasining eng muhim bosqichi fotosintezning paydo bo‘lishi bilan bog‘liq, natijada organik olam o‘simlik va hayvonot dunyosiga ajraldi. Dastlabki fotosintezlovchi organizmlar prokariotlar, ya’ni ko‘k-yashil suvo‘tlari – sianobakteriyalar bo‘lgan.
Proterozoy erasi 2000 mln yil davom etgan. Tog‘ hosil bo‘lish ja-rayonlari jadal kechgan. Natijada ko‘pgina quruqliklar hosil bo‘lgan. Buberada bak teri yalar, suvo‘tlari avj olib rivojlangan. Qirg‘oqqa yaqin joyda hayot kechiruvchi suvo‘tlarida tana tabaqalashib, uning bir qismi substratga –biron sirt yuzasiga joylashib, boshqa qismi esa fotosintezni amalga oshirishga moslashgan. Havo va suvning kislorod bilan to‘yinishi oqibatida aerob organizmlar paydo bo‘lgan. Proterozoy oxiriga kelib, ko‘p hujayraliorganizmlar rivojlanadi. Kovakichlilar, yassi chuvalchanglar, keyinchalikhalqali chuvalchanglar, molluskalar, bo‘g‘imoyoqlilar paydo bo‘ladi.Proterozoy erasida ro‘y bergan aromorfoz tipidagi yirik o‘zgarishlarga ikki tomonlama simmetriyali hayvonlarning kelib chiqishini misol qilib keltirish mumkin. Bu ular tanasi oldingi va keyingi, yelka va qorin qismlariga bo‘linishini ta’minlaydi. Oldingi qismida sezgi organlari, nerv tugunlari bo‘ladi. Hayvonlarning yelka tomoni esa himoya qilish funksiyasini bajaradi,qorin tomoni harakatlanish va oziq tutishni ta’minlaydi. Proterozoy erasining oxiriga kelib dastlabki xordali hayvonlar – bosh skeletsizlar kenja tipi paydo bo‘lgan.