1-mavzu: Sharq uyg‘onish davrida ilm-fan va madaniyat taraqqiyoti. Sharq Renessansi davri qomusiy olimlaridan Muhammad Al-Xorazmiy ва Abu Nasr Forobiyning pedagogika fani rivojiga qo‘shgan hissasi

---

1-mavzu: Sharq uyg‘onish davrida ilm-fan va madaniyat 
taraqqiyoti. Sharq Renessansi davri qomusiy olimlaridan 
Muhammad Al-Xorazmiy ва Abu Nasr Forobiyning pedagogika 
fani rivojiga qo‘shgan hissasi. 
Reja: 
1.Sharq Uyg‘onish davrida ilm-fan va madaniyat. 
2. Sharq Uyg‘onish davrida Markaziy osiyolik allomalarning ilmiy merosi. 
3. Sharq Uyg‘onish davri va islomiy-axloqiy ta’limotlar taraqqiyoti.
4.Muhammad Al-Xorazmiyning ilm-fan va pedagogik fikrlar taraqqiyotiga 
qo‘shgan hissasi. 
5. Abu Nasr Forobiyning pedagogika faniga qo‘shgan hissasi. 
6. Abu Nasr Forobiyning pedagogik qarashlari. 
Tayanch tushunchalar: alloma, renosans, madaniyat, ilmiy ma’naviy meros, 
qadriyat, o‘ziga xoslik; Muhammad Al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, ilm-fan, 
pedagogik fikrlar, taraqqiyot, hissa, pedagogik qarashlar. 
 
1.Sharq uyg‘onish davrida ilm-fan va madaniyat 
Fanda “Uyg‘onish davri” deb ataladigan davr G‘arbiy va Markaziy
Yevropada joylashgan mamlakatlarda 1X- XII asrlardagi rivojlanishining o‘ziga
xos xususiyatlarini ifodalash uchun ishlatilgan. Birinchi marotaba «uyg‘onish» 
atamasini XVI asr italyan rassomi va tarixchisi J. Vzzari o‘z asarlarida ishlatadi. 
“Uyg‘onish”, “uyg‘onish davri” atamalari IX-XII asr ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlanish mohiyatini ochib bermasdan, ko‘proq antik davr merosini, ya’ni antik 
madaniyatga o‘xshash madaniyatning qaytadan “tirilishi”, “uyg‘onishi”
ma’nosida ishlatila boshlandi. Keyinchalik fanda bu atama keng qo‘llanila
boshlandi. Shu ma’noda ko‘pchilik tadqiqotchilar IX-XII asrlar Markaziy Osiyo
xalqlari tarixvda madaniyatning rivojlanishiga xos xususiyatlarni ham “uyg‘onish” 
davri deb atalishi yuqorida qayd qilinganidek, shartlidir deb hisoblaydilar.
Arab halifaligida yuz bergan ijtimoiiy-siyosiy o‘zgarishlar, yagona islom 
dinining tarkib topishi madaniy hayotga ham ta’sir etdi. IX asrda Sharq 
mamlakatlarida boshlangan va madaniy hayotda yuz bergan ko‘tarinkilik ma’naviy 
hayotda ham o‘zgarishlar bo‘lishiga olib keldi. Ana shu ko‘tarilish butun Arab 
xalifaligini, Yaqin va o‘rta sharqni qamrab olganligi uchun ham Sharq Uygonish 
davri deb ataldi. Bu uygonish jarayoni IX asrlardan boshlanib XV-XVI 

---

asrlargacha davom etdi. Bu jarayonda arab xalqlari bilan birga Eron, Kavkaz orti, 
Shimoliy Afrika, Markaziy Osiyo olimlari ham ishtirok etdilar. Chunki Arab 
xalifaligida IX asrda vujudga kelgan uygonish davri xalifaligning Bag‘dod, 
Damashq, Halab shaharlarida boshlanib, barcha boshqa xalqlar madaniy 
hayotiga tarqaladi, bu esa u davlatlarda ham madaniy rivojlanishga zamin 
tayyorlaydi va bu jarayonni boshlab beradi. Buni biz xalifa Xorun ar-Rashid 
davrida (786-833), so‘ng uning o‘g‘li al-Ma’mun davrida Bag‘dodda “Baytul 
hikma” (“Donishmandlik uyi”), hozirgi davrda Akademiya ma’nosida tashkil 
etilganidan ham bilsak bo‘ladi. Mazkur Akademiya 813-833 yillarda yanada 
rivojlanagan. Akademiya qoshida rasadxona ham bo‘lgan, yangi kutubxona 
qurilgan. Bag‘doddagi mazkur ilm markazi, o‘z navbatida Sharq va G‘arbda ilm-
fanning taraqqiy etishiga, ma’naviy hayotning rivojlanishiga ta’sir etgan, bu 
haqida mazkur “Baytul hikma” ning ilmiy ishlarga rahbarlik qilgan Al-Xorazmiy 
xalifa al-Ma’munning ilm-fan ravnaqiga qay darajada homiylik qilganini “Al-
jabr va al-muqobala hisobi haqida” asarida shunday ta’riflagan: “Ollox Imom al-
Ma’munga. Unga meros bo‘lib qolgan halifalik lavozimini in’om qilib, muruvvat 
etganligi, bu lavozim libosini kiydirib, uni bezaganligi va shu bilan birga unda 
fanlarga muhabbat va olimlarni o‘ziga yaqin tutishga intilish (xissiyotini) 
o‘ygotganligi menga jasorat ato qildi, (chunki u) ularning ustiga o‘z homiylik 
qanotini yozib, ularga noaniq bo‘lgan narsalarni yoritishga va ular uchun 
mushkul bo‘lgan narsalarni osonlashtirishga yordamlashdi”. Xorun ar-
Rashidning ikkinchi o‘g‘li al-Ma’mun ilm-fanni juda qadrlagan. U IX asr 
boshlarida xalifalikning Xurosondagi noibi bo‘lib turganda ham Movarounnaxr 
va Xurosondagi olimlarni to‘plab, ularning ilmiy ijodiga sharoit yaratib bergan. 
Bular orasida al-Xorazmiy, al-Xuttaliy, al-Javxariy, al-Farg`oniy, al-Marvaziy 
kabi vatandosh olimlarning barchasini Bag‘dodga chaqirib oladi va “Baytul 
hikma” - donishmandlik uyi (“Ma’mun akademiyasi”)da arab olimlari bilan 
hamkorlikda ilm-fan ravnaq topadi. Shuningdek, Sharq Uyg‘onish davrining 
paydo bo‘lishida asosiy manba qadimgi yaratilgan madaniy yodgorliklar ham 
bo‘lib, ular xoh yunon, xoh arab, xoh Movarounnahr va Huroson xalqining eng 
qadimgi antik davrlar madaniy yodgorliklari ham bo‘lsin, Uyg‘onish davri 
madaniyatining yaratilishi va rivojlanishiga asos bo‘lib xizmat qildi. Bular bilan 
birga, yana eng muhim tomoni ham borki, IX-XV asrlarda Yaqin va o‘rta 
Sharqda ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy o‘zgarishlar yuz berdi va bu o‘zgarishlar 
natijasida Uyg‘onish davri kabi muhim bir jarayonni vujudga keltirdi. Zero, agar 
arablar Markaziy Osiyoni bosib olib, bu yerdan ilgari mavjud bo‘lgan fan va 
madaniyat o‘choqlarini yo‘qotgan bo‘lsalar, ko‘p o‘tmay qadimiy ilmiy an’ana 
asta-sekin tiklanib, natijada ilm-fanning yetuk siymolari yetishib chiqa boshladi. 
Bularning barchasi bir-biriga qo‘shiluvi natijasida Sharqda bir butun madaniyat 

---

tarkib topadi va rivojlana boshlaydi. Yaqin va O‘rta Sharqda, jumladan, Eron, 
Zakavkaze va Movarounnahrda savdo aloqalarining rivojlanganligi, ilm-fan, 
hunarmandchilikning taraqqiy etishi moddiy va madaniy aloqalarning barchasi 
umumiy rivojlanishga ta’sir etdi. “Bayt ul-hikma”(“Xizonat ul-hikmat”) - 
olimlarni birlashtirgan ilmiy muassasa. Xalifa Horun ar-Rashid (766 — 809) 
Bag‘dodda tashkil etgan. O‘zbekcha asarlarda “Bilim uyi” yoki “Donishmandlar 
uyi” deb yuritiladi. Muhammad Xorazmiy xalifa Ma’mun davri (813 — 833)da 
“Bilim uyi”dagi juda boy kutubxonaga boshchilik qilgan. Kutubxonada hind, yunon, 
suryoniy (suriya), arab, fors tillarida 400 000 jida qo‘lyozma kitob saqlangan. 
Xorazmiy o‘sha kitoblardan foydalanib, hind usulida ilmi hay’at (astronomiya)ga 
oid “Ziji Xorazmiy” asarini yozgan. Hind raqamlari asosida hozirgi arab raqamlarini 
soddalashtirgan, kengaytirgan va birinchi marta arab tilini bayon etib, uning keng 
tarqalishiga hissa qo‘shgan.
IX-XII asrlarda 
Sharq Uyg‘onish davrini yurtimiz hududidan yetishib chiqqan
mutafakkirlar ijodisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Ilm-fan, madaniyat va ma’rifat
taraqqiyotiga o‘sha davrda hukmronlik qilgan sulola vakillari homiylik
qilishgan. Xalifa Ma’mun (786-833) abbosiylar sulolasidan bo‘lgan xalifa, yirik 
siyosiy arbob va ilm-fan homiysi sifatida mashhur bo‘lgan hukmdorlardan biridir.
Ma’mun Movarounnahr noibi sifatidagi hukmronligi davrida Movarounnahr va 
Xuroson olimlarini o‘z saro
yida to‘plab, ularning ijodiy faoliyati uchun shart-
sharoitlar yaratib bergan. 813 yilda xalifalik taxtini qo‘lga kiritgach, ularni
o‘zi bilan Bag‘dodga olib ketgan. Bu alloma va mutafakkirlar “Bayt ul-hikma” 
(“Donishmandlar uyi”)da o‘z ilmiy faoliyatlarini davom ettirganlar. Dunyoning 
turli burchaklaridan, Markaziy Osiyo va Xuroson (Muhammad al-Xorazmiy, Yahyo 
ibn Abu Mansur, Habash al-Xosib al-Marvaziy, Xolid al-Marvarudiy, al-Abbos al-
Javhariy, Ahmad al-Farg‘oniy)dan taklif etilgan allomalar ilmiy mavzularda 
munozaralar olib borishgan . 828 -yilda akademiya qoshida birinchi rasadxona,
831 yilda Damashq yaqinidagi Kosion tog‘ida rasadxonaning bo‘limi qurilgan. 
Rasadxonaga dastlab marvlik Abu Ali Yahyo ibn Mansur, keyinchalik Muhammad
Xorazmiy rahbarlik qilgan. Ma’mun akademiyasida turli maqsadlarda ilmiy
ekspeditsiyalar ham tashkil qilingan. Chunonchi 830 yilda Xorazmiy
boshchiligida G‘arbiy Hindiston (hozirgi Sharqiy Afg‘oniston), Vizantiya,
Volganing quyi oqimiga 3 ta ekspeditsiya uyushtirilgan. Ma’mun akademiyasida
Xorazmiy bilan birga Xolid ibn al-Malikal-Marvarrudiy, Al-Abbos ibn Saydal-
Javhariy, Ahmad ibn Abdulloh al-Marvaziy, Ahmad al-Farg‘oniy, Abu Fazl alhamid 
ibn Vase’ ibn Turk al-Xuttaliy, Abu Yusuf Yoqub ibn Sabbox al-Kindiy va boshqa 
ko‘plab Markaziy Osiyolik olimlar ijod qilib, turli fanlar rivojiga katta hissa
qo‘shdilar.