6-ma’ruza: amir temur va temuriylar davrida ilm-fan va madaniyat reja

---

1 
6-MA’RUZA: AMIR TEMUR VA TEMURIYLAR DAVRIDA ILM-FAN VA 
MADANIYAT 
Reja: 
1.XIV-XV asr Movarounnahr va Xurosonda ilm-fan va madaniyat va unda yetishib chiqqan 
buyuk allomalar. 
2.Xusayn Bayqaro davrida Xirotda madaniy hayotning gullab yashnashi. 
3.Ulug‘bek akademiyasi va uning jahon ilm faniga qo‘shgan hissasi 
4.XV asr Movarounnahr va Xurosonda me’morchilik san’ati. 
5.Musiqa, tasviriy san’at , hattotlik va kitobat san’ati 
Adabiyotlar 
1. Karimov I.A. O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li. - T., O‘zbekiston», 1992y.
2. Karimov I.A Tarixiy Xotirasiz kelejak yo‘q ,.-T., «Sharq», 1992y. 
3. Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch” T:Ma’naviyat, 2008 y. 
4. O‘zbekiston tarixi. Ma’ruzalar matni. - T., 2000y.
5. Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. - T., «Sharq», 2000y.
6. Dandamaev.M Politicheskaya istoriya Axemidskoy derjavы. M. 1985 g.
7. Usmonov Q., Sodiqov M.. Oblomurodov N. O‘zbekiston tarixi. I-qism. - T., 2002y.  
8. O‘zbekiston tarixi (R. Murtozaeva va boshqalar). – T., 2003
9 . Q.Usmonov, M.Sodiqov va boshqalar “O‘zbekiston tarixi”. T., “Iqtisod moliya”, 2006 y. 
1 0 . S h . K a r i m o v , R . S h a m s u t d i n o v . V a t a n t a r i x i . T , 1 9 9 7 .
1 1 . O ‘ z b e k i s t o n t a r i x i . T , 1 9 9 7 .
Amir Temur va temuriylar davri O‘rta Osiyo madaniyati tarixida alohida o‘rin tutadi. Bu 
davrdagi madaniy yutuqlar umumbashariy sivilizatsiyasi darajasida bo‘lgan. Madaniyat 
tarixidagi ushbu mumtoz davrda o‘zbek madaniyatining shakllanishi bu davrdagi 
siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot bilan bog’liqdir. Xususan, me’morchilik, ilm-fan, adabiyot, 
san’at, hunarmandchilik ravnaq topdi. Mamlakat, shuningdek yirik shaharlar Samarqand, 
Shahrisabz, Buxoro, Termiz, Toshkent va Hirotning obodonchiligi, madaniy ravnaqi yo‘lida 
Movarounnahr va O‘rta Sharq mamlakatlaridan, Hindistondan ko‘plab fan va san’at ahllari, 
hunarmandlar, me’mor va musavvirlar jam bo‘lgan. Ularning sa’y-haraqati bilan Shohizindadagi 
bir guruh me’moriy yodgorliklar, Bibixonim masjidi, Dor us - siyodat (Kesh), Turkistondagi 
Ahmad Yassaviy maqbarasi kabilar barpo etildi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, Amir Temur va 
temuriylardan Shohruh, Ulug’bek, Boyso’ng‘ur Mirzo, Abu Said Mirzo va boshqalar madaniyat, 
adabiyot, naqqoshlik, me’morlik rivojiga katta e’tibor berdilar va ularga homiylik qildilar. 
Sohibqiron davrida saltanatda juda katta obodonchilik ishlari olib borilgan. Bunga 
Samarqand, Shahrisabz va boshqa joylarda qurilgan me’moriy majmualar, Samarqand atrofidagi 
dunyoning yirik shaharlari nomi bilan atalgan Damashq, Misr, Bag‘dod, Sultoniya, Forish, 
Sheroz kabi qishloqlarni ko‘rsatib o‘tish joizdir. 
Obodonchilik, sug‘orma dehqonchilikning rivojlanishi iqtisodiy hayotda muhim soha - 
hunarmandchilik, savdo va tovar-pul munosabatlarining taraqqiyotiga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. 
Amir Temur va Mirzo Ulug’bek davrida tog’-kon ishlari yo‘lga qo‘yilib, turli ma’danlar qazib 
olinishi tufayli hunarmandchilik yuksak darajada rivojlandi. Hunarmandchilikka katta e’tibor 
tufayli shaharlarda maxsus gilamdo‘zlar, sandiqchilar, shishasozlar, egarchilar, zargarlar 
mahallalari ko‘paydi, yangi bozor rastalari, tim va toqlar qurildi. To‘qimachilik, kulolchilik, 
chilangarlik, temirchilik va binokorlik, me’morchilik sohalari asosiy o‘rin tutdi. Samarqand, 
Buxoro, Toshkent, Shohruhiya, Termiz, Shahrisabz, Qarshi shaharlarida yangi hunarmandchilik 
mahallalari vujudga kelib, bu shaharlar savdo va madaniyat markazlariga aylandi. Ip, jun, kanop 
tolasidan gazmollar to‘qilgan. Ipakdan shoyi gazlamalar - atlas, kimxob, banoras, duxoba, horo, 
debo kabi gazmollar to‘qilgan bo‘lib, ular mahalliy va xorijiy savdogarlar tomonidan harid 
qilinar edi. 

---

2 
XIV - XV asrda metall buyumlar, uy-ro‘zg‘or buyumlari, asbob-uskuna, qurol-yarog‘lar 
ko‘plab ishlab chiqarilgan. Samarqand qurolsozlik markaziga aylanib, shaharda maxsus 
sovutsozlar mahallasi vujudga kelgan. Shaharlarda mis va jezdan buyumlar va tanga pul zarb 
qilingan. Amir Temur farmoni bilan usta Izziddin bin Tojiddin Isfahoniy Ahmad Yassaviy 
maqbarasi uchun yasagan shamdon, Abdulaziz bin Sharofuddin Tabriziy quyg’an ulkan jez 
qozon hozirgacha saqlanib qolgan. Misgar va chilangarlar metallni toblash, quyish, sirtiga naqsh 
solish, oltin va kumush suvi yuritish kabi murakkab ishlarni bajarganlar. 
Samarqanddagi Bibixonim masjidi eshiklari yetti xil metall qotishma (haftjo‘sh)dan 
tayyorlangan. Zargarlar oltin, kumush va jez qotishmalaridan nafis zeb-ziynat buyumlari 
yasaganlar. Oltin va kumush gardishli, qimmatbaho toshlar qadalgan idishlar sirtiga naqsh va 
yozuvlar ishlangan. 
Kulolchilik sertarmoq soha bo‘lgan. XIV-XV asrlarda sirli sopol buyumlar yuksak badiiy 
rang-barang shakli va sifati bilan ajralib to’rgan. Toshtaroshlikda naqsh, hattotlik keng qo‘llanila 
boshlangan. Binokorlikda g‘isht teruvchilar «panno», peshtoq, ravoq hamda toqlarga parchin va 
chiroq qoplovchi pardozchilar «ustod» deb atalgan. 
Samarqandda shishasozlik rivojlanib turli idish va buyumlar yasalgan. Qurilishda rangli 
oynalardan foydalanilgan. Yog‘och o‘ymakorligida naqshinkor eshiklar, panjaralar, 
ustunlar, darvozalar qurilgan va turli buyum, jihozlar yasalgan. Samarqand qog‘ozi hatto chet 
o‘lkalarda ham mashhur bo‘lgan. Tarixchi Ibn Arabshoh, Shamsiddin Munshiyning xat 
yozishdagi mahoratini Amir Temur nayzasi tig‘ining o‘tkirligi bilan tenglashtirar edilar. 
Bu davrda hunarmandchilik mollari ishlab chiqaradigan korxona boshlig‘i «usta», 
yordamchi va shogirdni «halfa» deb yuritilgan. Hunarmandlar shaharning madaniyatli 
tabaqasiga mansub hisoblangan. Movarounnahrning Samarqand, Buxoro, Toshkent, Shohruxiya, 
Termiz, Shahrisabz, Qarshi va boshqa ko‘pgina shaharlari hunarmandchilik markaziga aylanadi. 
Temuriylar davlati Xitoy, Tibet, Hindiston, Eron, Rusiya, Volga bo‘yi, Sibir bilan 
muntazam savdo-sotiq aloqalari olib borgan. Chet davlatlar bilan savdo aloqalarini 
kengaytirishda temuriylarning elchilik aloqalari muhim ahamiyat kasb etgan. Amir Temur yirik 
shaharlarda savdo rastalari, bozor va yo‘llar qurdirdi, savdo yo‘llarida karvonsaroylarni 
ko‘paytirdi. Ayniqsa, Samarqand va Buxoroda bozor, chorsu, tim, toq, kappon kabi savdo-
hunarmandchilik inshootlari qad rostladi. Samarqandning markaziy qismi bo‘ylab o‘tgan keng 
ko‘chaning ikki tomoniga savdo do‘konlari (rastasi) joylashtirilgan. Samarqand va Buxoro savdo 
maydonlarining kengligi va ixtisoslashtirilgan bozorlarga egaligi bilan ajralib to’rgan. Bozor 
savdo markazi bo‘lishi bilan birga hunarmandchilik ishlab chiqarishi joyi ham bo‘lgan. 
Shuningdek, bozorlarda qo‘lyozma kitoblar, yozuv qog‘ozi sotilgan, ariza yoki maktub yozuvchi 
mirzalar ham o‘tirgan. Savdo rastasi unda sotiluvchi tovar nomi bilan atalgan (Toqi 
zargaron, Toqi telpakfurushon kabi). Bozorlarda adabiyot, she’riyat, ilm-fan haqida suhbatlar 
tashkil etilgan, farmonlar e’lon qilingan va aybdorlar jazolangan. Turli tomoshalar shu joyda 
ko‘rsatilgan, masjid, madrasa, hammom bozorga yaqin joyga qurilgan. 
Temuriylar davrida karvon yo‘llarida elchilar, choparlar va savdo karvonlari uchun dam 
olish, otlarni almashtirish joylari- yomlar, rabotlar,sardobalar qurilgan. 
XIV-XV asr oxirlarida Movarounnahr ko‘p mamlakatlar bilan ijtimoiy-iqtisodiy, ba’zan 
siyosiy va harbiy ahamiyatga ega bo‘lgan karvon yo‘llaribilan bog’langan edi. Bu yo‘llar xalq 
turmush tarzi, diniy, iqtisodiy, ma’naviy va moddiy madaniyati jihatidan bir-biridan farqlanuvchi 
mamlakatlarning o‘zaro aloqasini rivojlantirishga imkon yaratdi. Karvon yo‘llari savdo, 
diplomatik munosabatlar borasidagi amaliy vazifasidan tashqari, ayni vaqtda mamlakatlar va 
xalqlarning o‘zaro iqtisodiy va madaniy aloqalarini mustahkamlashga ham xizmat qildi. Dadil 
aytish mumkinki, bu davrda Buyuk Ipak yo‘li tiklanib, mintaqalarning madaniy taraqqiyoti 
uchun xizmat qildi. 
O‘rta Osiyo zaminida temuriylar davrida me’morchilik, ilm-fan, adabiyot, san’at sohalari 
kamolot bosqichiga ko‘tarildi. Temuriylar davlatining qudrati ayniqsa me’morchilikda namoyon 
bo‘ldi. Oqsaroy peshtoqida bitilgan “Agar bizning quvvat va qudratimizga ishonmasang, 
imoratlarimizga boq!» degan yozuv Amir Temur saltanatining siyosiy maqsadini ham anglatar 

---

3 
edi. Chunki barpo etilayotgan inshootlarning ulug’vorligi siyosiy vazifalardan biri edi. Bu davrda 
Movarounnahr shaharlari qurilishida mudofaa devorlari, shoh ko‘chalarni tartibga solish, 
me’moriy majmualarni qurish avj olgan. Ilk o‘rta asrlardagi shaharning asosiy qismi bo‘lgan 
«shahriston»dan birmuncha farq qiluvchi «hisor» qurilishini Samarqand va Shahrisabzda 
kuzatish mumkin. Amir Temur davrida Kesh (Shahrisabz) shahar qurilishi yakunlandi. Hisorning 
janubi - g‘arbida hukumat saroyi - Oqsaroy va atrofida rabotlar qurildi, bog’-rog‘lar barpo etildi. 
Saltanat poytaxti Samarqandni bezatishga Amir Temur alohida e’tibor berdi. Uning 
farmoni bilan hisor, qal’a, ulug’vor inshootlar va tillakor saroylar bunyod etilgan. Samarqandga 
kiraverishdagi Ko‘hak tepaligidagi Cho‘pon ota maqbarasi Mirzo Ulug’bek davrida qurilgan 
bo‘lib, bu inshootdagi ajoyib mutanosiblik, umumiy shaklnafisligi, bezaklardagi sipoliko‘zaro 
uyg’unlashib ketgan. AmurTemur davrida Samarqand Afrosiyobdan janubda, mo‘g‘ullar 
davridagi ichki va tashqi shahar o‘rnida qurila boshladi hamda bu maydon qal’a devori va 
xandaq bilan o‘ralib (1371 y), hisor deb ataldi. Hisor 500 gektar bo‘lib, devor bilan o‘ralgan. 
Shaharga oltita darvozadan kirilgan. 
Shahar mahallalardan iborat bo‘lib, bir qanchasi guzarlarga birlashgan. Shaharda 
me’moriy majmualar shakllanishi Temuriylar davrining eng katta yuto’g’i bo‘ldi. Me’morchilik 
taraqqiyotning yangi bosqichiga ko‘tarildi. Bu jarayon muhandis, me’mor va naqqoshlar 
zimmasiga yangi vazifalarni qo‘ydi. Amir Temur davrida gumbazlar tuzilishida qirralar oralig‘i 
kengaydi. Ikki qavatli gumbazlar qurishda ichqaridan yoysimon qovurg‘alarga tayangan tashqi 
gumbazni ko‘tarib turuvchi poygumbazning balandligi oshdi. Mirzo Ulug’bek davrida gumbaz 
osti to’zilmalarning yangi xillari ishlab chiqildi. Aniq fanlardagi yutuqlar me’morchilik 
yodgorliklarida ham yaqqol namoyon bo‘ldi (Shohizinda, Ahmad Yassaviy, Go‘ri Amir 
maqbaralari, Bibixonim masjidi, Ulug’bek madrasasi). Ularning old tomoni va ichki qiyofasi 
rejalarini tuzishda me’moriy shakllarning umumiy uyg’unligini belgilovchi handasaviy 
to’zilmalarning aniq o‘zaro mutanosibligi bo‘lgan. Bezak va sayqal ishlari ham bino qurilishi 
jarayonida baravar amalga oshirilgan. 
Temuriylar davrigacha va undan keyin ham Movarounnahr hamda Xuroson 
me’morchiligida bezak va naqsh bu qadar yuksalmagan edi. Amir Temur va Mirzo Ulug’bek 
davri me’morchiligida bezakda ko‘p ranglilik va naqshlar xilma-xilligi kuzatiladi. Epigrafik 
bitiklarni hattotlik san’atini mukammal egallagan ustalar binoning maxsus joylariga olti xil 
yozuvda yozganlar. 
Koshin qoplamalarda tasviriy mavzular kam uchraydi. Oqsaroypeshtoqlarida sher 
bilan quyoshning juft tasviri mavjudki, bu ramziy ma’noga ega. Bu davrdagi bino ichining 
bezagi ham xilma-xil bo‘lgan. Devor va shift, hatto gumbaz ham naqsh bilan ziynatlangan. Amir 
Temur davrida qurilgan binolarda ko‘k va zarhal ranglar ustun bo‘lib, dabdabali naqshlar 
ishlangan. Mirzo Ulug’bek davrida esa, Xitoy chinnisiga o‘xshash oq zamindagi ko‘k naqshlar 
ko‘p uchraydi. 
Bu davrda masjid, maqbaralar ko‘plab qurildi. Amir Temur Hindiston yurishidan 
so‘ng (1399 y.), Samarqandda jome’ masjidini qurdirdi. Uning ro‘parasida Bibixonim madrasasi 
va maqbara bunyod ettirdi. Mirzo Ulug’bek Buxoro jome’ masjidi (Masjidi Kalon)ni 
kengaytirib, qayta qurish ishlarini boshlagan edi. Biroq u keyinroq XVI asrga kelib yakuniy 
qiyofasiga ega bo‘ldi. 
Amir Temur davrida Saroymulkxonim (Bibixonim) madrasasi va Go‘ri Amir 
majmuasidagi madrasa qurilgan. Mirzo Ulug’bek Samarqand, Buxoro va G‘ijduvonda 
madrasalar bunyod ettirdi. Buxorodagi madrasada «Bilim olmoqqa intilish - har bir muslim va 
muslima uchun farzdir» degan hadis bitilgan. 
XV asrda madrasa me’morchiligi o‘zining o’zil-kesil shakllangan qiyofasiga ega bo‘ldi. 
Madrasa qurilishi yagona tizim bo‘yicha rejalashtirilsa ham, asosiy shakllari, ularning o‘zaro 
nisbatlari va bezaklariga ko‘ra har biri o‘z qiyofasiga ega edi. Temuriylarning ikki san’at 
durdonasi - Samarqanddagi Ulug’bek va Hirotdagi Gavharshodbegim madrasalari yagona tizim 
rejasi bo‘yicha qurilganiga qaramay, bir-biridan farq qiladi.

---

4