6-ma’ruza: amir temur va temuriylar davrida ilm-fan va madaniyat reja

Abdurahmon Jomiy Alisher Navoiyning zamondoshi, ustozi va do‘sti edi. Ularning do‘stligi 
va hamkorligi o‘zbek va qardosh xalqlar do‘stligi va hamkorligining yorqin timsolidir. 
Tarixchilar. Tarix ilmining yirik namoyondalaridan biri Mirxond (1438–1498) bo‘lib, uning 
haqiqiy ismi Muhammad Xovandshoh ibn Mahmuddir. U Balxda tug‘ilgan bo‘lsa-da, 
umrining deyarli ko‘p qismini Hirotda o‘tkazadi. Mirxondning ota-bobolari asli buxorolik 
bo‘lib, fiqh ilmida zamonasining yetuk olimlari sifatida shuhrat topganlar. Mirxond haqida 
ma’lumotlar juda kam. U haqda ayrim ma’lumotlar nabirasi Xondamir tomonidan yozib 
qoldirilgan: “Padarpanoh janob amir Xovand Muhammad yigitlik chog‘larida turli ilmlarni tahsil 
etish va nafis fazilatlarni kamoliga yetkazish yo‘lida tirishqoqlik va zo‘r mehnat qildi…qisqa 
vaqt ichida bilimdonlikda zamon fozillarining peshqadami bo‘lib oldi. U (ko‘proq) tarix ilmini 
kasb qildi va jahon ahvolini hamda osori atiqalarini tahqiq qilishga kirishdi. Oliyjanob xotirani 
tez fursat ichida bu fanni egallashdan forig‘ qildi, ammo fe’l-u atvori maishat ahli bilan 
qo‘shilishga yo‘l bermadi, zavq-u shavqqa berilmadi… Dars berish va amru ma’rifatga ishtiyoq 
uning ravshan xotirida aslo ko‘rinmadi. Ammo (bu hol) … orzu va omonlikning qiblagohi, ya’ni 
oliyjanob Sulton (Husayn) hazratlari yaqin do‘sti (Amir Alisher Navoiy)ning huzurlariga 
borganicha va uning har turli navozish, marhamat, iltifot hamda muruvvatlarini topgunlaricha 
davom etdi”. Mirxond Alisher Navoiyning ko‘rsatmasi va homiyligi bilan “Ravzat us-safo” 
(“Jannat bog‘i”) asarini yozadi. Xondamirning ta’kidlashicha, ushbu asar Mirxond tomonidan 
tugatilmagan. Asar Xondamir tomonidan yozib tugatilgan. “Ravzat us-safo” asari dunyoning 
yaratilishidan to 1523-yilgacha bo‘lgan O‘rta Osiyo, Yaqin va O‘rta Sharq mamlakatlarida bo‘lib 
o‘tgan ijtimoiy-siyosiy voqealar keng bayon etilgan. Mirxondning bu asari Sharq 
mamlakatlarida katta shuhrat qozonadi. Dunyo kutubxonalarida “Ravzat us-safo” asarining 
ko‘pgina qo‘lyozma nusxalari mavjud. Yevropada Mirxondning asari ancha vaqtgacha Sharq 
tarixi bo‘yicha muhim manba bo‘lib xizmat qilgan. Mirxondning nabirasi Xondamir (1475–
1535) ham o‘z davrining mashhur tarixchisidir. U hazrat Alisher Navoiyning shogirdi edi. 
Xondamir 15-16 yoshlarida Alisher Navoiyning diqqat-nazariga tushadi va uning vafotiga qadar 
ulug‘ shoirning yonida bo‘lib, uning kutubxonasiga boshchilik qiladi. Xondamir o‘zining keng 

---

12 
ma’lumoti, ilm-fanga intilishi bilan ulug‘ olim va mutafakkir shoirning hurmat-e’tiborini 
qozonadi. Navoiy Xondamir haqida “Majolis un-nafois” asarida quyidagilarni yozib qoldirgan: 
“Mavlono Xondamir Mirxondning farzandidir va salohiyatli yigitdir. Tarix ilmida moharati 
bordir”. Xondamir sermahsul olim edi. U tarixga oid o‘nga yaqin asarlar yozib qoldirgan.