1-мавзу. “Сиёсий элита ва етакчилик” фанининг предмети ва вазифалари

Жамиятда “олигархиянинг темир қонуни” амал қилиши ҳақидаги фикр ҳам Р.Михельсга тегишли. Бу фикрларини у “Сиёсий партиялар. Демократиядаги олигархик йўналишлар ҳақида очерк” (1911 йил) номли асарида баён этади. “Олигархиянинг темир қонуни”га кўра, жамият тараққиётининг ажралмас белгиси – йирик ташкилотларнинг тузилиши - сўзсиз жамият бошқарувининг озчилик қўлида тўпланишига (олигархиялашув) ва элитанинг шаклланишига олиб келади. Чунки бундай йирик ташкилотларларни бошқаришда унинг барча аъзолари иштирок эта олмайдилар. Уларнинг фаолияти самарали бўлиши учун вазифаларнинг тақсимланиши ва ихтисослашув талаб қилинади. Бу эса ўз навбатида, бошқарувчи ўзак ва аппаратнинг ажралиб чиқишига олиб келади. Бу аппарат аста-секин, лекин муқаррар равишда оддий аъзоларнинг назоратидан чиқа бошлайди, улардан бегоналашади ва сиёсатни ўз манфаатларига бўйсундиради, авваламбор, ўзининг имтиёзли мавқеини сақлаб қолиш ҳақида қайғуради. Ташкилотнинг оддий аъзолари эса етарли даражада малакага эга бўлмайдилар, сусткаш бўладилар ва кундалик сиёсий фаолиятга бепарволик билан қарайдилар. Натижада, ҳар қандай, ҳаттоки энг демократик ташкилотни ҳам олигархик, элитар гуруҳ бошқара бошлайди. Бундай таъсирчан гуруҳлар ўз имтиёзли мавқеини сақлаб қолишдан манфаатдор бўлганликлари учун бир-бирлари билан алоқа ўрнатадилар, мулоқотга киришадилар, жипслашадилар ва халқнинг манфаатларини унута бошлайдилар.
“Олигархиянинг темир қонуни” амал қилишидан келиб чиққан ҳолда Р.Михельс демократиянинг имкониятлари ва социал-демократик партияларнинг демократик табиатига доир пессимистик фикрлар билдирган, уларга ишончсизлик билан қараган. Чунки у демократияни кенг халқ оммасининг бошқарувда бевосита иштирок этиши деб билар эди.
Г.Моска, В.Парето ва Р.Михельсларнинг илмий ишларида сиёсий элита категориясига муфассал ва ҳар томонлама таъриф берилди, унинг асосий хусусиятлари кўрсатилди. Шу боисдан бу олимлар элитология – сиёсий бошқарувни амалга оширувчи ижтимоий қатламни ўрганадиган махсус илмий йўналишнинг асосчиси деб тан олиндилар. Уларнинг илмий ишларида замонавий элитар назарияларни ажратиш ва баҳолаш имконини берувчи мезонлар белгилаб берилди.
Элитар таълимотнинг алифбосини ишлаб чиққан Г.Моска, В.Парето ва Р.Михельсларнинг назариялари умумлаштирилиб, Н.Макиавелли мактабига тегишли деб тан олинди. Мазкур мактаб элитология намоёндаларининг биринчи авлодини бирлаштирган бўлса-да, уларнинг назариялари ҳозирги замонда ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаган. Сўнгги йилларда сиёсий элиталарнинг амалий тадқиқотлари жадал ривожланмоқда, эмпирик материаллар асосида турли сиёсий тизимларда, шу жумладан маъмурий-маъмурий социализм давлатларида элитанинг шаклланиши ва фаолияти таҳлил қилинмоқда. Ушбу мамлакатларнинг ҳукмрон синфини Ғарб олимлари ва уларнинг баъзи социалистик мамлакатлардаги ҳамкасблари, биринчи навбатда унинг номенклатура хусусиятини танқид қилиш нуқтаи назаридан фаол ўрганишди.
Сиёсий элиталарнинг ижтимоий-сиёсий таъсир салоҳияти ва ундан фойдаланиш имкониятларини илмий таҳлил қилиш Ўзбекистон бошдан кечираётган чорак асрлик мобайнида тўпланиб қолган муаммоларни ҳал қилишнинг асосий усулларини аниқлашда жуда зарур. Чунки ўзбек жамиятининг яхшиланиши фақат сифат таркибини яхшилаш орқали мумкин ҳукмрон элита вакиллари ва унинг сиёсат ва жамиятга конструктив таъсирини кучайтиришни ҳам назарда тутади. Тарих тажрибаси ишончли равишда барча чуқур ижтимоий силкинишлар ва ўзгаришларнинг элита ҳолатидаги ўзгаришлар, уларнинг жамиятни бошқариш қобилиятлари билан бевосита боғлиқлигини ишончли тарзда тасдиқлайди.
Маълумки, ҳозирги ўзбек сиёсий элитаси собий совет номенклатураcини тарк этган бўлса-да, унинг айрим асосий хусусиятларини мерос қилиб олган. Ушбу икки элитанинг тарихий қариндошлигини аниқлаш, ҳозирги сиёсий раҳбарлар қатламининг сиёсий ва бошқарув қобилиятларини илмий ташхислаш – Ўзбекистон жамиятининг асосий ҳаракатлантирувчи кучлари фаолиятини баҳолаш учун дастлабки асосдир. Фақатгина шундай ташхис асосида илмий асосланган, реал сиёсий тадқиқотнини ишлаб чиқиш ва уни амалга оширишнинг аниқ дастурларини яратиш, энг муҳим ҳукумат қарорларини қабул қилиш ва амалга ошириш тизимини такомиллаштириш мумкин. Ижтимоий ўзгаришларнинг омили сифатида сиёсий элитани ўрганиш нафақат яқин тарихимиз ва ҳозирги ҳақиқатларни чуқур англаш, балки мамлакатнинг келажакдаги ривожланиш истиқболларини аниқлаш учун ҳам долзарблик касб этади.