1-mavzu: treyd-marketingning asosiy yo‘nalishlari va vazifalari

Product (savdo xizmati)
Customer needs & wants (iste’molchining ehtiyojlari va istaklari)
Price (narx)		Customer cost (mijoz narxi)
Place (tarqatish)		Convenience (qulaylik)
Promotion (siljitish)		Communication (aloqa)

1.3-rasm. Treyd-marketing kompleksining kengayib borishi
V. V. Nikishkinning so‘zlariga ko‘ra , bu maxsus savdo taklifini shakllantirishga yanada ilg‘or yondashuv bo‘lib, marketolog nafaqat “6P”, balki “6C” vositalari bilan kengayishi mumkin (1.4-rasm).

Product (savdo xizmati)		Customer needs & wants (iste’molchining ehtiyojlari va istaklari)
Price (narx)		Customer cost (mijoz narxi)
Place (tarqatish)		Convenience (qulaylik)
Promotion (siljitish)		Communication (aloqa)
Personnel (savdo xodimlari)		Competence (malaka, malaka)
Physical environment (servis muhiti)		Conditions (savdo shartlar)

1.4. Treyd-marketing kompleksi elementlarining kengayishi
Bunda chakana sotuvchi va haridor o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarning an’anaviy muammolari savdo xizmatlari iste’molchisi nuqtai nazaridan ko‘rib chiqiladi. «6S» marketing kompleksi haridorning ehtiyojlari va istaklari nuqtai nazaridan sotib olish va sotish jarayonini ko‘rib chiqishda o‘ziga xos tarkibga ega.
Marketing kompleksining asosiy xususiyati uning moslashuvchanligi bo‘lib, u iqtisodiyotning turli tarmoqlarida ularning xususiyatlariga qarab o‘zgarishida ifodalanadi. Treyd-marketingda ham shunday bo‘ladi, bunda aloqa xodimlari va savdo maydonchasining o‘ziga xos muhitini yaratish asosida harid to‘g‘risida qaror qabul qilish jarayoniga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Treyd-marketing kompleksining boshqa elementlari ham o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Marketing kompleksi modellaridan foydalanish maqsadli bozor (potensial haridorlar) ehtiyojlarini yaxshiroq tushunishga, taklifingizni uning ehtiyojlari va istaklariga yaxshiroq moslashtirishga va shu bilan ma’lum bir raqobat ustunligiga erishishga va biznesda o‘zini ishonchli his qilishga yordam beradi.

1.2. Treyd marketingning asosiy yo‘nalishlari

chakana savdoda rivojlanish sur’ati doimiy ravishda tezlashayotgani ayni haqiqatdir. Bugun biz har qachongidan ham ko‘proq chakana savdoning yangi shakllari paydo bo‘layotganiga guvoh bo‘lamiz, bu tobora ortib borayotgan talabchan, murakkab bo‘lgan iste’molchilar tomonidan talablarning ortib borayotganligi bilan izohlanadi. Bozor segmentatsiyasining murakkablashuvi turli chakana formatlarning e’tiborini muayyan iste’molchilar guruhlari ehtiyojlariga qaratilishiga olib keladi. Ushbu jarayonlarning natijasi chakana savdoda murakkab muhitning shakllanishiga olib keldi. Ilgari ishlab chiqaruvchilarning brendlariga alohida e’tibor berilgan bo‘lsa, bugungi kundagi avlod chakana sotuvchi brendlariga yoki yetkazib beruvchi brendlarga dadil intilayotganliklarini ko‘ryapmiz. Kichik mustaqil savdogarlarning an’anaviy tashkilotlari va kooperativ savdo korxonalari ilgari bozorning katta qismini yo‘qotgan. Hozirgi vaqtda rivojlangan mamlakatlarda chakana savdo tarmog‘i kuchli va yuqori tajribali tashkilotlarga tegishli bo‘lgan yirik tarmoqlangan do‘konlar mavjudligi bilan tavsiflanadi.
Chakana sotuvchilarning uzluksiz tarmoqlanishi, shuningdek, chakana savdo bozorlarida keskin raqobat sotuvchilarni o‘z bizneslarini rivojlantirishning yangi usullarini izlashga majbur qilmoqda. So‘nggi paytlarda chakana savdoda asosiy biznesga qo‘shimcha ravishda, moliyaviy xizmatlar sohasiga o‘tish tendensiyasi kuzatilyapti.
Chakana savdo rivojlanishining yana bir asosiy yo‘nalishi chakana operatsiyalarni yangi bozorlarga kengaytirishdan iboratdir. Ayrim sotuvchilar boshqa bozorlarga joylashish strategiyasidan foydalansalar, boshqalari o‘z sa’y-harakatlarini madaniy jihatdan o‘ziga yaqin hisoblangan hududlardagi mahalliy bozorlarni zabt etishga yo‘naltiradilar. Shubha yo‘qki, so‘nggi yillarda chakana savdo tobora xalqaro miqyosda ro‘y bermoqda , natijada bir xil brendlar, maxsus kiyimlar, ko‘cha belgilari va sotish usullarini deyarli butun dunyoda uchratishimiz mumkin bo‘lmoqda. Bu misollarning barchasi chakana savdoning chinakam dinamik sohaga aylanganining yaqqol dalilidir.
So‘nggi paytlarda elektron savdoga katta e’tibor qaratildi va yetarlicha muvaffaqiyatga erishildi. Bugun savdoning aksariyat tarmoqlaridagi muvaffaqiyat modeli chakana savdo kanallarini o‘z ichiga olishi bilan izohlanadi. Bugungi kunda internet sotuvchilari sotuvlarni oshirishga qodir bo‘lsalar ham, foyda uchun kurashmoqdalar. Internet, shuningdek, ko‘p kanalli real-virtual yondashuvdan tobora ko‘proq foydalanayotgan an’anaviy chakana sotuvchilar uchun qo‘shimcha kanal bo‘lib xizmat qiladi.
Chakana savdo nafaqat iqtisodiyot tuzilmasining ajralmas qismi, balki unga iste’molchilarning turmush tarziga ham ta’sir ko‘rsatadi. Tovarlar savdosi har doim an’anaviy jamiyatning bir qismi bo‘lib kelgan. So‘nggi paytlarda sotish va sotib olish jarayoni tobora ko‘proq rasmiylashtirilgan faoliyatga aylandi, unda brendlar ustunlik qilmoqda. 2000 yillardan e’tiboran chakana savdo tarmog‘i asosiy iqtisodiy faoliyat sifatida tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda va uning butun jamiyatga ta’siri allaqachon keng e’tirof etilgan. Bu bir qator omillar bilan bog‘liq:
– chakana savdo iqtisodiyotning muhim qismidir, u ishchi kuchining katta qismini jalb qiladi va ish bilan ta’minlaydi;
– chakana sotuvchilar uzoq yillik tajribaga ega yirik tashkilotlar orasida ishonchli o‘rin egalladi.
Yakka tartibdagi chakana sotuvchilar faoliyati kuchayib bormoqda va hozirda hajmi bo‘yicha ishlab chiqarish kompaniyalari bilan taqqoslanadigan darajaga erishmoqda, bu chakana sotuvchilar ta’minot zanjirida tobora ustun bo‘lib borayotganidan dalolat beradi. Chakana sotuvchilarning yillik aylanmasi xizmat ko‘rsatish sohasining boshqa sohalaridagi eng yirik kompaniyalarning aylanmasiga yetdi. Chakana savdo turzim va xizmat ko‘rsatish sohasidan tashqaridagi eng yirik korporatsiyalar bilan taqqoslanadigan bo‘lsa, savdo pozitsiyalari ancha mustahkamlangan.
Chakana savdoning bunday sezilarli o‘sishi iqtisodiyotga qo‘shgan hissasi bilan ham namoyon bo‘lmoqda. Chakana savdoning shakl va usullari yovvoyi bozor kabi savdoning norasmiy (noqonuniy) shakllari sifatida ustunlik qiladi. Bunday iqtisodiy sharoitda ayirboshlash savdoning muhim usuli bo‘lishi mumkin, bu esa real savdoni baholashni ancha qiyinlashtiradi. Ushbu norasmiy savdolarda naqd pul jalb qilingan bo‘lsa ham, yozuvlar tizimli ravishda yuritilmaydi. Bu qisman norasmiy sotuvchilar savdoning belgilangan me’yorlari va qoidalariga rioya qilmasliklari bilan bog‘liq bo‘lib, ular ushbu bozorning rasmiy ishtirokchilariga rioya qilishga majbur bo‘ladilar. Kichik mustaqil chakana sotuvchilar emas, balki yirik zanjirli do‘konlar mavjudligi bilan ajralib turadigan chakana tuzilmaning takomillashtirilishi bilan bu biznes yanada muvaffaqiyatli va murakkablashadi, shuning uchun uning aylanmasi va foydasi ko‘proq ko‘rinadi. Rasmiylashtirish va yangi tarqatish kanallarining ortib borayotgan ahamiyati chakana savdoning iqtisodiy barqarorlikka qo‘shgan hissasini tobora aniq ko‘rsatmoqda. Bu rasmiy statistikada uning faoliyati natijalarining tobora to‘liq aks etishi natijasi edi.
Chakana sotuvchilarning iqtisodiyotdagi muhim rolining yana bir ko‘rsatkichi ularning ish beruvchi sifatidagi maqomidir. Hisob-kitoblarga ko‘ra, mamlakatdagi har to‘qqizinchi kishi ushbu sohada ishlaydi. Chakana sotuvchilar ma’lum ishchi guruhlarining ish beruvchilari sifatida ayniqsa muhim rol o‘ynaydi - bu sektor iqtisodiyotning boshqa sohalariga qaraganda ayollar bandligining yuqori darajasi bilan tavsiflanadi. Masalan, chakana savdoda band bo‘lgan jami ishchi kuchining uchdan ikki qismidan ko‘prog‘ini ayollar tashkil etishi taxmin qilinmoqda. Ilgari chakana savdo iqtisodiyotning boshqa tarmoqlariga nisbatan ishchilarni ijtimoiy qo‘llab-quvvatlashning yo‘qligi, ish haqi stavkalarining pastligi va ish vaqtining uzoqligi bilan ajralib turardi. Hozir esa ushbu sohada innovatsion va rag‘batlantiruvchi bandlik sharoitlari kengayib bormoqda.
Chakana savdo taqsimot kanallarida asosiy tutqich sifatida tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ilgari, yetkazib beruvchilar ­ustunlik qilgan bo‘lsa, bugungi kunda chakana sotuvchilar yetkazib beruvchilar taklif qilgan narsalarni sotuvga qo‘yishadi va iste’molchilar mavjud bo‘lgan narsalarni tanlashga majbur bo‘lishdi. Bugungi kunda chakana sotuvchilar yetkazib beruvchilarga bosim o‘tkazish va umumiy chakana savdo strategiyasi va yetkazib beruvchi munosabatlariga qarab, brendlarni tanlash imkoniyatiga ham egadirlar. Natijada, iste’molchilar endi faqat tanlangan va chakana sotuvchilar tomonidan taklif qilingan narsalarni tanlashlari mumkin. Shunday qilib, chakana sotuvchilarni iste’mol talabini shakllantiruvchi kuch sifatida qarashimiz mumkin.