1-mаvzu: xulq-аtvоr iqtisоdiyoti nаzаriyasining shаkllаnishi

Янги иқтисодиётда фирманинг хулқ-атвор назариясини амалга ошириш

Янги иқтисодиётда ишлаб чиқариш ва истеъмол объектлари ва объектлари ўзгармоқда. Бозорда талаб қилинадиган маҳсулотнинг доминант тури алмаштирилмоқда. Бозорда таклиф шакллари эволюциясини таҳлил қилиш доминант маҳсулотнинг асосий турларини: хом ашё, товарлар, хизматлар, ҳиссиётларни аниқлаган иккита муаллиф – Ж.Пайн ва Дж.Гилмор ўрганган (7- жадвал).

7-жадвал Бозорда маҳсулотларнинг доминант шакллари эволюцияси

Махс улот кўрса ткич лари	Хом- ашё	маҳсуло тлар	хизматл ар	Хиссиет лар (Эмоции )
Юзаг а кели ш усули	Қазиб олинад и	Ишлаб чиқарила ди	кўрсати лади	Ижодий акт сифатида яратилад и
нафн инг моҳия ти	модди й	Моддий	Номодд ий	Хотира, хиссиет, интеллек т, фикрлаш га тегишли хис- туйгулар
Етакч и тавси фи	Деперс онализ ация қилинг ан	Стандарт лаштири лган	Диффер енцияла шган	Персонал лаштири лган
сотув чи	Улгур жи сотувч и продав ец	Ишлаб чиқарувч и	Етказиб берувчи	қўуювчи, муҳит яратувчи
Иқтис одиёт тури	Хом- ашега асослаг ан иқтисо диет	Махсуло тлар иқтисоди ети	Хизматл ар иқтисод иёти	таассурот лар иқтисоди ёти

Иқтисодиётнинг ривожланишида эволюцион ўтиш мавжуд: товарларнинг саноат иқтисодиёти, хизматлар иқтисодиёти, таассуротлар иқтисодиёти,

ўзгаришлар иқтисодиёти. Моҳият қуйидаги занжирга тушади: хом ашё эквивалент, товарлар моддий, хизматлар номоддий ва таассуротлар унутилмас.

Муаллифларнинг фикрига кўра, ҳозирги босқичда хизмат кўрсатиш иқтисодиётини сиқиб чиқара бошлаган "таассурот иқтисодиёти" шаклланмоқда. Таассурот-бу хизматга тенг бўлмаган иқтисодий таклиф тури. Ахборот ўз-ўзидан янги иқтисодиёт учун асос бўла олмайди, фақат сифат жиҳатидан янги истеъмол қиймати пайдо бўладиган ахборот хизматлари, ахборот товарлари ёки ахборот таассуротлари кўринишидаги маълумотлар бунга асос бўлиши мумкин. Таассуротлар харидорлари, маълум бир компания томонидан ташкил этилган акцияда бевосита иштирок этишни қадрлашади. Биринчидан, истеъмолчилар кўпроқ хизматларни сотиб олиш учун товарларни тежашади, кейин улар учун қимматли тажрибаларни олиш учун хизматларга вақт ва пулни тежашади.
Бинобарин, янги иқтисодиёт инновацион маҳсулотлар ишлаб чиқариш учун, янги бизнес моделлар зарур. Фирмаларнинг стратегиялари, ҳар қандай яхшиланишга, ходимларни қайта ташкил этишга ва харажатларни камайтиришга қаратилган бўлиши керак. Вақтинчалик рақобат тушунчаси ва бозорда индивидуал ривожланиш йўли асосида қуйидаги воситалар қўлланилади:

• 
  ахборот ва рақамли технологиялар;
  
• 
  шахсийлаштиришни оммавийлаштириш ва ўзини ўзи ташкил этишга интилиш;
  
• 
  ностандарт фикрловчи инструктурлар;
  
• 
  ижодий таълим;
  
• 
  инновацион ечимлар
  

Агар жамият фаровонликка интилса, у ўз таклифларининг истеъмол қийматини ошириш учун, таассуротдан фойдаланиши керак, бунинг учун фақат товарлар ва хизматлар етарли эмас.
Таъминот иқтисодиётидан, талаб иқтисодиётига ўтиш истеъмолчилар даромадлари бозорида рақобатни уч йўналишда амалга оширади:

• 
  ассортиментни кенгайтириш орқали бир хил маҳсулот гуруҳи маҳсулотлари ўртасидаги рақобатни кучайтириш;
  
• 
  турли гуруҳларнинг товарлари ўртасида – озиқ–овқат ва ноозиқ - овқат- иккинчисининг эскириши тезлашиши туфайли;
  
• 
  турли хил товарлар ва турли хил хизматлар ўртасида.
  

Товарлар сифатининг яхшиланиши истеъмолчи учун фойдалиликнинг ошишини акс эттиради, аммо ЯИМ ҳисоб-китобларида ҳисобга олинмайди. Бир қатор мамлакатларда ёпиқ нархга эга иқтисодий ёндашув қўлланилади, бу эса бундай товарларни хусусиятлар тўпламини (тезлик, қувват, хотира ҳажми ва бошқалар) таъминлайдиган муайян товарлар сифатида баҳолаш имконини беради.), бу "гедоник нарх шаклланиши" деб номланади. У смартфонлар, планшетлар, автомобиллар каби мураккаб ва тез яхшиланадиган товарлар учун нарх ўзгаришини аниқлаш учун ишлатилади. Шундай қилиб, АҚШ савдо вазирлиги ҳисоб-китобларига кўра, янги компьютерларнинг сифати йилига 15
%га ошди ва бу ҳар йили 1,15 баравар кўп хизмат кўрсатди. Шу билан бирга, уларнинг нархи аста-секин камайиб бормоқда, йилига тахминан 10%. Умуман олганда, сифатни ҳисобга олган ҳолда нархларнинг пасайиши ҳар йили тахминан 25% ни ташкил қилади, яъни бугунги кунда бундай маҳсулотга сарфланган битта пул бирлиги 108 йил аввалгидан 20 баравар кўпроқ компьютер хизматларини сотиб олади.
Ахборот иқтисодиётида товарларнинг ҳаёт айланиши (цикли) қисқаради, бу эса истеъмолнинг интенсивлигини оширади. Истеъмолчилар истеъмол саватидаги товарларни, истеъмол хусусиятларининг жисмоний эскириши йўқолгунча янгисига алмаштирадилар.
Истеъмолнинг янги тури пайдо бўлади, бу йиғишнинг (коллекция) бир турига айланади. Ўз-ўзидан функционал бўлмаган ҳар бир нарса фақат ансамблда қийматга эга. Йиғиш (коллекция) - бу тўйинганлик қонуни билан шартланган доимий тўлиқ бўлмаган жараён. Мўл-кўл жамиятдаги одамлар истеъмол объектлари билан ўралган бўлади. Буюмлар тўпламлар, коллекциялар, ансамблларга бўлинади, бу ерда барча товарлар ўзаро боғлиқ. Истеъмолчининг истеъмол объектига муносабати ўзгаради: истеъмолчи фойда олишга эътибор қаратмайди, балки уни ажралмас маънода объектлар ансамбли деб ҳисоблайди.
Бренд номи объектларни ажралмас, гуруҳли кўришни ажралмас бир бутун сифатида белгилайди. Бир бирликнинг қиймати кичик, аммо бутун тўплам учун унинг қийматининг ўсиши номутаносиб равишда каттароқдир. Бундай ҳолда, нарх ва нарх бир-бирига тўғри келмайди, бу янги иқтисодиётда норма ҳисобланади.
Брендизм бу товарлар, ишлаб чиқарувчилар, одамлар, воқеалар тасвирларини яратишнинг барқарор тенденцияси сифатида ортиб бормоқда. Н.Кляйнn таъкидлаганидек, маҳсулот ва бренд ўртасида туб фарқ бор. Маҳсулот- бу фабрикада ишлаб чиқарилган нарса, бренд-истеъмолчилар сотиб оладиган нарса. Супербрендларга, реклама логотиплари муҳрланган, макон керак. Заводлар арзон мамлакатларга ўтказилмоқда, шартнома асосида ишлаб чиқариш усулига ўтмоқда, чет элга буюртма бермоқда, ўз ҳудудида ишлаб чиқаришни имкон қадар камайтирмоқда. Maректинг харажатларининг ўсиши, корпоратив бирлашиш ва бренднинг кенгайиши, ишлаб чиқариш воситаларига инвестицияларнинг камайиши ва ходимларнинг қисқариши, 1970-1980 йилларга нисбатан ишлаб чиқариш харажатларида иш ҳақи улушининг камайиши билан бирга келади. Ҳақиқий ишлаб чиқариш жараёни ва товар ишлаб чиқарувчиларнинг қадрсизланиши мавжуд. Брендлаш қўшимча қийматни ошириш учун, асосий манбага айланади. Бренд маҳсулотнинг қийматини яратади, аксинча эмас.
Ф.Найтнинг фикрларига кўра, "энди товар ишлаб чиқаришда қўшимча қиймат яратилмайди. Унинг манбаи асосида пухта бозор тадқиқоти инновация, янгилик ва маркетинг етади". Реклама ва ҳомийлик товарларнинг ижобий маданий ва ижтимоий тадбирлар билан ассоциатив алоқасини яратиш учун тасвирлардан фойдаланишга жалб қилинади. Ҳомийлик тадбирнинг ўзини қадрсизлантиради; тижорат маданиятга киритилганда, жамоат соҳасининг яхлитлиги заифлашади. Реклама хабарларининг кундалик ҳаёт жараёнларига доимий интеграцияси мавжуд.
Янги иқтисодиётда, технология туфайли таклиф ҳамма жойда талабдан ошиб кетади, уни доимо рағбатлантириш керак. Жамият онгида ғоялар ва
постулатларни манипуляция қилиш учун, зарур шартлар яратилмоқда, ахборот мета-технологияларининг турли хил техник воситаларидан фойдаланган ҳолда ахборот маҳсулотларининг оммавий истеъмолчисига мақсадли таъсир кўрсатмоқда.
Назарияда Э.Бернайс томонидан асос солинган жамоатчилик билан алоқаларнинг янги йўналиши (Public relations (PR) пайдо бўлади. Асосий восита "истеъмолчи ишлаб чиқариш"га қаратилган реклама ва PR кампаниялари ҳисобланади. Амалий қўлланма инсоннинг табиий эҳтиёжлари чекланганлигини, унинг истаклари табиатан чексизлигини таъкидлайди. Бундан келиб чиқадики, инсоннинг онгсиз инстинктлари ва мантиқсиз мотивлари, фантазиялари ва онгсиз истакларини ўрганиш ва унга таъсир қилиш керак. Реклама харидорларнинг амалий онгига мурожаат қилмаслиги, балки оддий истеъмол товарларига рамзий маъно берадиган хабарни ўз ичига олиши керак.
Инсоннинг ҳис-туйғуларига мурожаат қилиш, истеъмол маданиятини ва истеъмолда ўзини намоён қилиш ва ўзини ўзи аниқлаш воситасини топадиган одатий истеъмолчини яратиш керак. Рекламанинг асосий мақсади рамзий, ижтимоий ва эстетик меъёрларни тарқатиш орқали санъат асари сифатида чиқарилган товарларни сотишдир ва уларни тезда янгиларига алмаштириш учун, таклиф қилинган меъёрлар эгилувчан ва қисқа муддатли бўлиши керак. Р.Курцнинг таъкидлашича, янги технологиялар орқали замонавий реклама нафақат маълум бир маҳсулотни сотиб олишни рағбатлантиради, балки истеъмолчи онгини моделлаштириш билан шуғулланади. Бинобарин, фирмаларнинг ўз маҳаллий брендларини ривожлантириш ички ва ташқи бозорда истеъмолчилар учун, курашда самарали рақобат стратегиясига айланиши мумкин.

8.