1-mаvzu: xulq-аtvоr iqtisоdiyoti nаzаriyasining shаkllаnishi

L.Festingerning kognitiv dissonans nazariyasi. Kognitiv dissonans sub’yekt tomonidan e'tiqod tizimidagi ichki qarama-qarshilik natijasida yuzaga keladigan psixologik noqulaylik holatidan qochish deb tushuniladi. Kognitiv dissonans hodisasi, ayniqsa, noaniqlik ta'siri yuqori bo'lgan joylarda keng tarqalgan bo'lib, bu milliy iqtisodiyotimizga ham xosdir. Birinchidan, u ma'lumotni qabul qilish va unga javob berish o'rtasidagi vaqt oralig'ini yaratadi; ikkinchidan, salbiy axborot oqimini bloklaydi; uchinchidan, sub’yektlarni nafaqat kelajakni, balki o'tmishni ham hisobga olgan holda qaror qabul qilishga majbur qiladi. Kognitiv dissonansni bir necha usullar bilan kamaytirish mumkin: qarama-qarshi qarashlardan birini bloklash; qarama-qarshilikning mohiyatini aniqlashga yordam beradigan qo'shimcha ma'lumotlarni olish; mos kelmaydigan elementlardan birini yo'q qiladigan chora ko'rish. Qoidaga ko`ra ushbu muqobil variantlardan, eng kam qarshilikni keltirib chiqaradigani tanlanadi. Bundan kelib chiqadiki, odamlar o'z xatti-harakatlarini o'zgartirishdan ko'ra, salbiy ma'lumotlarni e'tiborsiz qoldirishga moyildirlar.
Psixologik yondashuv doirasida J.Sekkl iqtisodiy tasavvur tushunchasini ishlab chiqadi, bunda haqiqiy faol tanlashning zaruriy sharti bo‘libbilmaslik, ma`lumotga ega bo`lmaslik yotadi, bu esa tanlov jarayonida asosiy rol o‘ynaydigan tasavvurni ozod qiladi. Ijodiy tanlovning maqsadi insonning yaxshi hissiy holatiga erishish sifatida belgilanadi.
Uy xo'jaliklarining iqtisodiy xatti-harakatlarini rag'batlantirish sohasida J.Fosterning evolyutsion kontseptsiyasi alohida qiziqish uyg'otadi. Iqtisodiy faoliyatning har qanday turi, shu jumladan daromadni iste'mol va jamg'arma uchun taqsimlash, bu erda insonning ichki tarkibiy xususiyatlarini, ya'ni did, ko'nikma, bilimlarni takror ishlab chiqarish uchun energiya olish sifatida qaraladi. Motivatsiya deganda, J.Foster ong sub’yekti va tashqi muhit o'rtasidagi muvofiqlashtirishni maksimallashtirishni tushunadi. Bunday o'zaro ta'sir natijasida ko'nikmalar, didlar va boshqalar shakllanadi. Ammo tashqi sharoitlarning salbiy ta'siri insonning ichki tuzilishining deformatsiyasiga olib kelishi mumkin, o'zini himoya qilishda, sub’yekt tashqi dunyoni ijodiy yondashuv orqaki o'zgartirishga harakat qiladi. Agar munosabatlarning natijasi qoniqarli bo'lsa, unda da'volar darajasi ko'tariladi, yuqori maqsadlar qo'yiladi. Aks holda, odam umidsizlik holatiga tushib qoladi, da'volar va umumiy o'zini o'zi qadrlash darajasi pasayadi, bu ijodkorlikni sezilarli darajada pasaytiradi va tiklanish uchun juda ko'p kuch talab qiladi. Bu sub’yektlarning iste'molchi xatti-harakatlarining taniqli inertsiyasini anglatadi.
Mikro darajada uy xo'jaliklarining iqtisodiy xatti-harakatlaridagi o'zgarishlar iste'mol nazariyasida qo'llaniladigan ba'zi psixologik motivatsiya nazariyalarini tushuntiradi. Xususan, K.Bayerning maqsadli funktsiyasining psixologik versiyasi iste'mol va jamg'arma uchun daromadlarni taqsimlashda xavfni minimallashtirishdan iborat bo'lib, bu, ayniqsa, tushkun iqtisodiyotda to'g'ri keladi.
Iste'molchi xulq-atvori nazariyasining rivojlanishiga D.Kanneman va A.Tverskiy katta hissa qo'shgan. Olimlar idrok etish moslashuvi analogiyasiga asoslanib, qaror qabul qilish boshlang'ich nuqtaga bog'liq bo'ladi, ya'ni odamlar nimanidir yo'qotish yoki yutishlariga qarab bir xil vaziyatlarga turlicha munosabatda bo'ladilar, deb hisoblashgan. Shu asosda quyidagi xulosalar ishlab chiqildi: birinchidan, inson kelajakdagi daromadlarini mutlaq ko'rinishda baholay olmaydi, u ularni odatdagi daromad darajasi yoki rivojlangan daraja bilan solishtirganda baholaydi; ikkinchidan, xuddi shu xavf bilan odamlar erishilgan moliyaviy darajani oshirishdan ko'ra ko'proq uni ushlab turishga moyildirlar. Buning sababi shundaki, inson ruhiyati uning boyligining mutlaq qiymatini emas, balki uning o'zgarishini
anglaydi va g'alaba qozonish quvonchi kamroq bo`ladi.