1-mаvzu: xulq-аtvоr iqtisоdiyoti nаzаriyasining shаkllаnishi

Tsiklning subyektiv-psixologik tushunchasi

Iste'molchi xulq-atvorini rag'batlantirish muammosini iqtisodiy tsikllar nazariyasi nuqtai nazaridan tahlil qilish maqsadga muvofiqdir. Tsikl nazariyasining ko'plab turli tasniflari orasida ushbu muammoni o'rganish uchun eng qiziqarlisi tsiklning sub’yektiv-psixologik kontseptsiyasi bo'lib, u o'ziga xos psixologik omillar sub’yektning iqtisodiy xulq-atvori traektoriyasini belgilashidan kelib chiqadi. Bundan tashqari, ular ob’yektiv sabablarning ta'siriga tushmaydi, balki mustaqil ma'noga ega,

chunki hissiyotlar hukmronligi, oqilona hisob-kitoblarning zaifligi, xatolar, begona ta'sirga moyillik iqtisodiy tsiklning muhim burilish nuqtalarida aniq namoyon bo'ladi.
V.A.Yoraning psixologik omillarni tizimlashtirish nazariyasi. Noaniqlik sharoitida iste'mol va jamg'armalar nisbatining tsiklik tebranishlarini oshiradigan omillar sifatida, olim quyidagilarni ajratib ko`rsatadi: birinchidan, bozorning hozirgi holati, xususan, o'tgan davrdagi kutishlarning bajarilishi yoki bajarilmasligi; ikkinchidan, xo‘jalik yurituvchi subyektlarning emotsional holati – aholining turli guruhlarini turli sur’atlarda qamrab oluvchi pessimizm yoki optimizmning ommaviy kayfiyati; uchinchidan, “belgilash”, ya’ni bozor konyukturasidagi bilan bog‘liq vaziyatning yaqin kelajakda kutilayotgan o‘zgarishi asosida amalga oshirilgan harakatlar; to'rtinchidan, pul illyuziyasi, ya'ni pul birligining doimiy ozgarmas qiymatiga ishonish; beshinchidan, “tsiklik xotira”, ya’ni yuksalishdan keyin pasayish keladi, va aksincha bo`lishiga ishonch. Ushbu nazariyaga ko'ra, iste'mol va jamg'arma uchun daromadlarni taqsimlash bo'yicha qarorlar ijtimoiy-psixologik omillarning tashqi ta'siriga, boshqacha aytganda, rivojlanishni beqarorlashtiradigan va iste'molchi xatti-harakatlarida og'ishlarni keltirib chiqaradigan o'ziga xos "psixologik infektsiya" ga bog'liq.
Iqtisodiyotning tsiklik harakatini tushuntirish va bashorat qilish uchun
mo'ljallangan iste'molchi funktsiyasini o'rganishga mikro- va makroiqtisodiy yondashuvlarni sintez qilishga urinayotgan J.Katona nazariyasi xulq-atvor iqtisodiyotining rivojlanishiga katta hissa qo'shmoqda. Muallif barcha iste'mol xarajatlari va jamg'armalarini shartnomaviy (majburiy) va diskretsion (ixtiyoriy) ga ajratadi. Shartnomaviy iste'mol va jamg'arma turlari, shu jumladan asosiy birlamchi ehtiyojlar, uy-joy kommunal va transport xizmatlari uchun xarajatlar, nodavlat pensiya va sug'urta jamg'armalariga badallar, qoida tariqasida, odatdagi ko`ra amalga oshiriladi va faqat daromad miqdoriga bog'liq. Uzoq muddatli tovarlar va ixtiyoriy jamg'armalarga ixtiyoriy xarajatlar oraliq psixologik o'zgaruvchilarning ta'siri bilan belgilanadi, masalan, fikrlar, kutishlar, his-tuyg'ular, didlar oraliq bo'lib, ob’yektiv iqtisodiy omillarning iste'mol va jamg'armalarga har qanday ta'siri faqat ular orqali o'tadi. Tsikllik shaxsiy iste'mol tarkibining asosiy tovarlar tamon o'zgarishi bilan izohlanadi va depressiv iqtisodiyotda turli sabablarga ko'ra o'sib borayotgan pessimizm holati bilan belgilanadi. Bularga, birinchi navbatda, inflyatsiya va narxlarning o'sishining umidlar va kayfiyatlarning yomonlashishiga ta'siri natijasida, shuningdek, hukumat tomonidan ko'rilgan choralar: soliqlarni oshirish, davlat xarajatlarini qisqartirish, kredit shartlarini qattiqlashtirish va boshqalarni misol keltirish mumkin. Inqiroz davrida ishsizlikning o'sishi, ish o'rinlarini yo'qotish tahdidi, qo'shimcha ish vaqti va boshqalar natijasida aholi kayfiyati va farovonligi past darajada qoladi. Aholi kayfiyatining yomonlashuvi ixtiyoriy daromadlarning kamayishi iste'molga salbiy ta'sirini kuchaytiradi. J.Katoning inqirozdan chiqishning psixologik mexanizmini daromadlari sezilarli darajada kamaymagan ayrim uy xo‘jaliklari bilan bog‘laydi.
Zamonaviy mualliflar J. Akerlof va R. Shiller bozor iqtisodiyotining tub beqarorligini inson omilining doimiy o'zgarib turadigan ta'siri, ya'ni irratsional tamoyil bilan bog'laydi.
Har kuni inson bir nechta muqobil variantlardan birini tanlaydi va har bir kishi, qoida tariqasida, bunday qarorlarning mumkin bo'lgan oqibatlarini baholashga qodir. Biroq, amalda pul sarflash yoki tejash qarorlariga psixologik (freymlar) ramkalar kuchli ta'sir qiladi. "Freyming (chegaralash) effekti" yoki ramkalash effekti shuni
ko'rsatadiki, agar odam bir xil muammolar o'rtasida echimlarni tanlash bilan duch kelgan bo'lsa, lekin ulardan biri ijobiy, ikkinchisi esa salbiy tarzda tasvirlangan bo'lsa, u holda echim qarama-qarshi bo'lishi mumkin. Odamlar turli xil kontekst va belgilar ta`siriga tushishadi. Ba'zi eksperimental tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, kredit kartalarining mavjudligi iste'molchilarda nevrotik bo'lliqlik oniomaniyani keltirib chiqaradi va faqat xaridlar bilan bog'liq.