1-mаvzu: xulq-аtvоr iqtisоdiyoti nаzаriyasining shаkllаnishi

 
5.2. Иқтисодий қарорлар қабул қилишда чекланган рационаллик 
Чекланган рационаллик назарияси–қониқарли ечимни излаш ва танлаш ва 
одатий, белгиланган хатти - ҳаракатлар ва қарор қабул қилиш усулларига 
йўналтириш-бу инсон хулқ-атворининг ягона расмий модели, максимал фойда ва 
фойданинг муқобил модели. Чегараланган рационаллик концепцияси ҳақли 
равишда танқид қилинади, чунки у максимал фойдали моделдан фарқли ўлароқ, 
агентларнинг иқтисодий хатти-ҳаракатларини аниқ ва барқарор башорат 
қилмайди ва уни амалда қўллаш мураккаб формулалар, ҳисоб-китоблар ва катта 
миқдордаги эмпирик маълумотлардан фойдаланишни талаб қилади. 
Г.Симон (G. Simon) биринчилардан бўлиб қарор қабул қилиш назариясида 
психологик омилларни кўриб чиқди, Ж.Марч билан биргаликда у 
"бихевиористик" назариянинг асосчиси бўлди, унинг моҳияти уларнинг 
мотивацияси ва афзалликларини аниқлаш, учун танлов жараёнида хулқ-
атворнинг психологик жиҳатларини талқин қилишдан иборат. Тадқиқот 
давомида, олим ахборотни олиш, сақлаш, янгилаш ва қайта ишлашда шахснинг 
чекланган билим қобилиятини акс эттирувчи чекланган рационаллик моделини 

---

ишлаб чиқди. Имтиёзларни максимал даражада ошириш учун, танлов бўйича 
ягона тўғри қарор қабул қилиш учун иқтисодий агент шунчаки ҳисоблаш 
қобилиятига эга эмас. Муаммо маълумотларнинг етишмаслиги эмас, балки уни 
қайта ишлаш учун жуда кўп. Шу муносабат билан, чекланган ахборот ва 
ҳисоблаш 
имкониятларига 
эга 
бўлган 
иқтисодий 
агент 
гетероген 
альтернативаларни таққослаш имконини берадиган тўлиқ ёрдамчи функцияга эга 
бўлолмайди ва қарор қабул қилиш жараёни қониқарли вариантни топишга 
қисқартирилади. Г.Симон ва Р.Хайнернинг тадқиқотлари шуни кўрсатдики, 
агентнинг оптимал қарор танлаш, учун ахборотга реакцияси фақат стимул (хавф, 
йўқотишлар, рақобатчиларнинг ҳаракатлари) бўсаға (пороговий) қийматидан 
ошса, селектив идрок деб аталадиган нарса пайдо бўлади, яъни агент учун 
дунёнинг одатдаги ўзгаришининг маълум даражасидаги ўзгаришларга қандай 
реакциялари белгилаб беради. 
Хулқ-атвор иқтисодиёти нуқтаи назаридан, ҳаракат қилиш истаги 
қониқарсиз интилишлар билан боғлиқ бўлиб, уларга эришилгандан кейин 
йўқолади. Бундан келиб чиқадики, фирма максимал фойда олишдан кўра 
қониқишга эришишга интилади. Компаниянинг қониқарли хулқ-атвор модели 
бир нечта қоидаларни ўз ичига олади: 
* Агар эришилган натижалар интилишлар даражасига мос келмаса, фирма 
бозорда хатти-ҳаракатларнинг янги шаклини излай бошлайди. 
* параллель равишда интилишлар даражаси ҳақиқатан ҳам эришиладиган 
мақсадлар даражасига камаяди. 
* Интилишлар ва натижалар номутаносиб бўлса, тажовузкорлик ёки 
бефарқлик шаклида намоён бўладиган ҳиссий хатти-ҳаракатлар оқилона 
мослашувчан хатти-ҳаракатлар билан алмаштирилади 
Экспериментал тадқиқотлар ёрдамида чегараланган рационаллик 
назариясини қўшиш немис иқтисодчиси Р.Зельтен томонидан амалга оширилди. 
У уч даражали қарор қабул қилиш моделини ишлаб чиқди: одатлар, тасаввур, 
мантиқий фикрлаш. (привычки, воображения, логические рассуждения). Ҳар бир 
даражада, энг пастидан энг юқори даражагача, муаммонинг бошқача ечими 

---

бўлиши мумкин. Қарор қабул қилишнинг ҳар бир даражаси даъволар сатрини ва 
энг яқин ривожланиш зонасини танлаш муаммоси билан бирга келади, шу 
сабабли агент одатига кўра ёки тасаввурни жалб қилиш ёки мантиқий фикрлаш 
орқали ечим излайди. Агентнинг якуний танлови ҳақиқий вазият шартлари, 
психологик ҳолат ва муайян мақсадларнинг устунлиги билан белгиланади.