1-Ma’vzu: Yuqori molekulali brikmalar-YuMB, xaqida tushuvchalar. O‘zbekistonda polimerlar kimyosi fanining rivojlanishi Reja: Yumb kimyosi fani haqida ma’lumоt

Monomerga zanjir uzatilishi
Bu reaksiya polimerlanish reaksiyasi bilan raqobatlashib tarmoqlangan makromolekulalar hosil bo‘lishiga olib keladi.
Ko‘pchilik hollarda ning qiymati katta emas va o‘ta ma’lum monomerlar uchun 10^-5 – 10^-4 oralig‘ida bo‘ladi, ammo vinilxloridda, xatto 30⁰S da ham 6,25^.10^-4 ga etadi.

Polimerga zanjir uzatilishi
Zanjir reaktsion sistemada hosil bo`lgan polimer makromolekulasiga ham uzatilishi mumkin; bunday reaktsiyalar tarmoqlangan makromolekulalar hosil bo`lishiga sabab bo`ladi.
Zanjir uzatilishida makroradikal boshqa makromolekuladan vodorod atomini tortib olib uzun yon zanjirlar hosil qiladi:

Bu kabi tarmoqlanish mexanizmi vinilatsetat va vinilxlorid polimerlanishi uchun ham xarakterli, ammo tarmoqlar zichligi bu polimerlarda polietilenga nisbatan ancha kam.
Zanjirni uzatilish reaksiyalarini umumiy xolda quyidagicha ifodalanishi mumkin:

XA - monomer, initsiator, erituvchi va h.k.
X - polimer molekulasiga birikadigan atom yoki atomlar guruhi.

Erituvchiga zanjir uzatilishi
Zanjirning erituvchi molekulalariga uzatilishi reaktsiyasining sxemasini etilenning dagi polimerlanishi misolida ko`rishi mumkin:

Monomer va ning o`zaro nisbatani o`zgartirish bilan turli molekulyar massaga ega bo`lgan polimerlarni sintez qilish mumkin. Ko`p miqdordagi zanjirning uzatilishi mumkin bo`lgan moddalar ishtirokida juda qisqa zanjirlar hosil bo`ladi. Bunday reaktsiyalar telomerlanish deyiladi.


Ingibitorlar, boshqaruvchilar
Zanjirning AB molekulaga uzatilishi natijasida reaktsion qobiliyati past, ya`ni passiv va zanjirni o`stira olmaydigan radikallar ham hosil bo`lishi mumkin. Bu reaktsion zanjirning uzilishiga va polimerlanish reaktsiyasining susayishi va batamom to`xtashiga olib keladi.

Bu holda AV modda polimerlanish jarayonining ingibitori bo`ladi. Odatda ingibitorlar polimerlanishni to`xtatish yoki sekinlatish maqsadida juda oz miqdorda qo`shiladi. Masalan, xinon o`sayotgan zanjirdan vodorod atomini tortib olib smexinonga aylanadi:
O O

O OH
Elektron bulutlarining tutashishi natijasida smexinon passiv radikal bo`lib, u o`sayotgan radikalga birikadi va o`sayotgan zanjir uziladi. Turli-tuman organik va anorganik birikmalar polimerlanish ingibitori bo`lishi mumkin. Masalan, gidroxinon, pirokatexin, pirogallol, aromatik aminlar, nitrobirikmalar, oltingugurt, yod, mis va temir tuzlari va h.k.
Ingibitorlar sistemadagi barcha radikallarni o‘chiradi, sekinlatuvchilaresa nisbatan past samarali va faqat radikallarning ma’lum qismini neytrallaydi.
Masalan, benzoxinonning bitta molekulasi metilmetakrilatning polimerlanishida ikkita o‘sayotgan zanjirni uzadi: