1. Mehnat resurslari va kadrlar potensialini tasniflash. Mehnat resurslarining shakllanish bosqichlari. Mehnat resurslarining tarkibi va tuzilishi

3. Mehnat resurslarining tarkibi va tuzilishi.

Mehnat resurslaridan foydalanish bevosita ish joyida, aniq ijtimoiy foydali mahsulot ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatishdan iborat bo‘lgan mehnat faoliyati jarayonida amalga oshiriladi. Ushbu bosqichda asosiy e’tibor ishlab chiqarishda xodimlardan samarali foydalanishga qaratilishi kerak. Bu ko‘p jihatdan ishlab chiqarishni modernizatsiyalashtirilishi, yangi texnologiyalarni joriy etilishi, personalni boshqarishni takomillashtirilishiga bog‘liqdir.

Kadrlar (xodimlar) - bu muayyan kasbni egallash bo‘yicha tayyorgarlikni o‘tgan, amaliy tajriba va mehnat ko‘nikmasiga ega, ishlab chiqarish sohasida ish bilan band bo‘lgan kishilardir.
Kadrlarga bo‘lgan talabni aniqlash, ularni tayyorlash va kayta tayyorlash, ulardan oqilona foydalanish, kadrlarning mehnati bo‘yicha rejalashtirish va xisobga olish va boshqa yo‘nalishlar bilan mujassamlashtirish uchun xodimlarni guruhlarga ajratish, ya’ni tasniflash zarur.
Ishlab chiqarish, xo‘jalik faoliyatida katnashishiga karab sanoat tarmog‘ida band bo‘lgan barcha kadrlar ikki guruxga bo‘linadi:

1. 
   sanoat ishlab chiqarishi xodimlari;
   
2. 
   nosanoat ishlab chiqarishi xodimlari;
   

Mahsulot ishlab chiqarish doirasida band bo‘lgan xodimlarning barchasi sanoat ishlab chiqarish xodimlari guruhiga kiradi. Sanoat ishlab chiqarishi xodimlari, o‘z navbatida, bajaradigan funksiyasining tavsifiga qarab quyidagi kategoriyalargabo‘linadi:

1. 
   Ishchi xodimlar;
   
2. 
   Muxandis-texnik xodimlar;
   
3. 
   Xizmatchilar;
   
4. 
   Ish bajaruvchi kichik xodimlar;
   
5. 
   Qorovullar va o‘t o‘chiruvchilar, ya’ni korxonani qo‘riqlaydigan va yong‘indan muhofaza qiluvchi xodimlar.
   

Sanoat ishlab chiqarish xodimlarning eng muhim va juda ko‘p qismi ishchilar bo‘lib, ular mahsulot ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko‘rsatish) da bevosita katnashadilar, jixozlarni ta’mirlaydilar, mehnat buyumlari va tayyor mahsulotni bir yerdan ikkinchi joyga tashiydilar va nihoyat ta’mirlash - qurish ishlarini bajaradilar.
Ishchilardan keyingi o‘rinda muhandis-texnik xodimlar turadi va ular rahbar xodimlar xisoblanadi. Ularga direktorlar, boshqaruvchilar, ularning muovinlari, bosh mutaxassis­lar, xizmat ko‘rsatish bo‘limlarining rahbarlari kiradi.
Xizmatchilar kategoriyasiga xujjatlarni tayyorlovchi, ular­ni rasmiylashtiruvchi, hisob va nazorat ishlarini bajaruvchi, xo‘jalik xizmatini bajaruvchi (agentlar, kassirlar, ish yurituvchilar, kotibalar, statistlar va boshqa)lar kiradi.
Tarmoq va korxona faoliyatini rejalashtirish va taxlil etishda, ayniqsa, mehnat unumdorligini hisoblash, o‘rtachaish haqini, kadrlar qo‘nimsizligini aniklash uchun xodimlar­ning o‘rtachasoni ko‘rsatkichi ko‘p ishlatiladi.
Kadrlar salohiyatini miqdoriy baholash bilan birgalikda ularni sifat jixatdan xam tavsiflash kerak bo‘ladi. Bu jihatlar xodimlarning professional va malakaviy fazilatlari bilan belgilanadi. Bu borada, birinchi o‘rinda «mutaxassislik», «ixtisoslik», «malaka» degan tushunchalar yuzaga keladi.
Mutaxassislik - bu, ma’lum bir yoki bir necha turdagi ishlarni amalga oshirish uchun insonga zarur bo‘lgan bilimlar va malakalar yig‘indisi. Masalan, iqtisodchi, marketolog, vositachi, moliyachi, buxgalter yoki texnika soxasida - muxandis, mexanik, energetik va h.k.lar
Ixtisos - insonning hosil kilgan bilimlar va amaliy ko‘nikmalari majmui. Ixtisos kishiga hayotning moddiy va ma’­naviy soxasida muayyan ishni bajarish imkoniyatini beradi.
Malaka - muayyan mutaxassislik va ixtisoslik bo‘yicha murakkab ishni bajarish uchun zarur bulgan bilim va ilm xam­da mehnat ko‘nikmasining darajasidir. Kadrlarning malaka darajasini baholash uchun o‘rtacha koeffitsiyent va o‘rtacha tarif koeffitsiyenti razryadi belgilanadi.
Yangidan-yangi ishlab chiqarish sohalari vujudga kelishi, fan va texnikaning rivoji, ish, shu jumladan, bir texnologik jarayonning boshka jarayonga almashinishi bilan boshkaruv, rejalashtirish, tashkil etish, takomillashuvi bilan yangi mutaxassisliklar kasb va ixtisoslar yuzaga keladi, eskirganlari barxam topadi.
Kadrlar ilmini o‘rganish nazariyasida «Kadrlar tuzilma­si» degan tushuncha mavjud. Masalan, korxona xodimlari umu­miy sonini 100 foiz deb olsak, ishchilar 75 foizni, muhandis-texnik xodimlar 12 foizni, xizmatchilar 8 foizni, boshqa xo­dimlar esa 5 foizni tashkil etishi mumkin. Bu misoldan ko‘rinib turibdiki, xodimlar kategoriyalari, ya’ni ularning tar­kibiy qismlari o‘rtasidagi nisbat ularning tuzilmasini, ya’ni strukturasini ifodalaydi.
Kadrlar tarkibi va strukturasi faqat korxonalarda emas, balki tarmoqlarda xam bir-biridan farq qilishi mumkin. Bu tarmokning murakkabliligiga, korxona (firma)ning katta-kichikligiga, texnikaviy va texnologik jixatdan kurollanganligiga, ishchi-xizmatchilarning bilimi va ilm darajasiga, mehnat ko‘nikmasiga, soxaning xamkorlik munosabatlari rivojlanganligiga va boshka kator xususiyatlarga bog‘liq.