1 modul: Turkiy tillarning umumiy xususiyatlari. Reja

6. Privativ sifatlar sho’r va yoqut tilidan boshqa barcha turkiy tillarda bir xil yo‘l bilan, ya’ni otga – siz qo‘shimchasini qo‘shish orqali hosil bo‘ladi.
Ms: tat. a^oysыz, urmansiz, azerb. turkm. gujsuz. qirg‘. su: suz, turk. tatsыz privativ sifat yasovchi – siz qo‘shimchasining kelib chiqishi hali ham ochiq qolmoqda.
Savol va topshiriqlar:
1.Sifat so’z turkunining o’ziga xos morfologik xususiyatlari haqida ma’lumot bering.
2.Sifat qanday daraja ko’rsatkichlarga ega?
3. Analitik va sintetik shakllar qanday vositalar yordamida hosil qilinadi?
5.Intensiv shakl haqida gapiring.
9 - modul: Turkiy tillarda son so’z turkumi.
Reja:

1. Turkiy tillarda son.

   
   

2. Sanoq sonlar.

   
   

3. Tartib sonlar.

   
   

4. Numerativlar .

   
   

Tayanch so’z va iboralar: miqdor son,tartib son, sanoq son, shama son, yaqsim son, kasr son, jamlovchi son,dona son, numerativlar, sodda sonlar, murakkab sonlar.
Turkiy tillarda son. Ma’lumki, son so‘z turkumi predmetning miqdorini, tartibini, son-sanog‘ini bildiradi. Hozirgi o‘zbek tilidagi singari barcha turkiy tillarda son quyidagi turlarga bo‘linadi: sanoq son, tartib son, jamlovchi son, dona son, chama son, taqsim son, kars son,
1. Sanoq sonlar turkiy tillarda sodda va tarkibli bo‘ladi.
Sodda ko‘rinishi. Birliklar:
Bi : r; pi : r – 1 altы – 6
Iki, eki – 2 je : ti - 7
Uch – 3 sekiz – 8
To’rt – 4 to’qыz – 9
Be : sh; be : l – 5 o’ : n – 10
Chuvash tili boshqa turkiy tillardan oxiriga I , qo‘shilishi bilan farqlanadi. Ms: bis →, vuzi – besh, ult → uld’ – olti yoki tatar tilida bir, qozoq tilida bes bi : r va besh dan kelib chiqqan. Cho‘ziqlik holati yoqut tili va turkman tilida saqlangan, qozoq tilida e : →e aylangan. Jetti.

O‘nliklarning nomi.
Yigirbe – 20, o’tыz – 30, qыrq – 40, ellig – 50, altpыl – 60, je : tpil – 70, seksen – 80, to’qsan – 90.
20 – (yig‘irbe) sho‘r, yoqut, tofalar tilida bir oz o‘zgargan. Ms: su : rbe (yoqut), chegirbe (sho’r), che : rbi (tuva) v.h.
Altpыl (60), je : tpil (70) ko‘pgina turkiy tillarda altmыsh, jetmish shaklida qo‘llaniladi.
Keyinchalik turkiy tillarda o‘nlikning yangi yasalish tizimi hosil bo‘lgan. Ya’ni o‘n orqali yasalgan. Masalan, alt – on (60), xak, tuva, chit – on (70), to’g‘uz – on (90), sigez – on (80).yokut va oltoy tilida to’rt – on (40), 100 soni turkiy tillarda yu : z, 1000 – bing qadimda pin shaklda bo‘lgan.
Tartib sonlar turkiy tillarda bir nechta affikslar orqali yasalgan. – nchы // nchi: bu qo‘shimcha absolyut turkiy tillarda birdek tartib son yasaydi.
Masalan: qirg‘, uyg‘, qo‘miq, qadimgi turkiy tilda birinchi, ikinchi; turk, turkman – birinji, ikinji; qozoq, no‘g‘oy, tatar tilida – birinshi, ikinshi. Bu qo‘shimchaning qadimgi shakli – inch ko‘rinishiga ega. Ms: qad turkiy tilda: birinch, uchunch, to’rtunch. Bundan tashqari – (ы) mchы // - (i) mchi ko‘rinishi eski o‘zbek tilida uchraydi. Bang, Shcherbak – (ы) nchы qadimgi shakli deya e’tirof etgan.
Tuva tilida tartib sonlar - qы / ki, qu / ku, - g‘ы / chi, g‘u / gu affikslari bilan yasalagan: birgi, ushku, kida bir (taf) durtte iki (turkch.), o’nda do’rt.
Chama son – turkiy tillarda turli usullar yordamida hosil qilingan.
1. Qadimgi turkiy, o‘rta osiyo, janubiy sibir tillarida – a / ид qo‘shimchasi orqali yasalgan. дligиa (run), jьzиa, juzиa.
2. tatar tili dialektida lar / lär uxlär onlar
3. Janubiy – g‘arbiy va o‘rta osiyo guruhida larz / lдrzд (ko‘p + иa / să) orqali yasalgan.
4. O‘zbek tilida (taи/ tдиá)