1. Oqıw materialları

Etikanıń tiykarġı kategoriyaları
Hár bir ilimnin óz kategoriyaları bolġanı kibi etika iliminiń de kategoriyaları bar. Etika pániniń kategoriyaları dep jámiyettiń morallıq turmısındaġı ulıwmalıq mańızlı táreplerdi, ózgeshelikler hám múnásibetlerdi insan tárepinen ózlestiriw usılların sáwlelendiriwshi túsiniklerge aytıladı. 
Etika kategoriyaları ózine tán ózgesheliklerge iye: olar tek ġana etika tarawında emes, al bálkim basqa tarawlarda da qollanıladı. Ámeliyatda morallıq iskerlikten tısqarıda bolġan nársenin ózi joq. Etika kategoriyaları bir waqıttıń ózinde basqa ilimler: siyasiy, ekonomikalıq hám huqıqıy ilimlerdiń de kategoriyaları esaplanadı. Sonday-aq, adamlar is-háreketleri, minez-qulıqların jámiyet talapları kóz-qarasınan maqullaw yaki qaralaw, yaġnıy morallıq bahalaw ózgesheligine iye bolıp tabıladı.
Jaqsılıq, jamanlıq, hújdan, parız, ádalat, abıroy, ar-namıs, iyman, muhabbat, nápret, ómir mazmunı, baxıt kategoriyaları etikanıń tiykarġı kategoriyaları esaplanadı. 
«Jaqsılıq» hám «jamanlıq» kategoriyaları sociallıq progress dawamında mazmun jaġınan ózgerip hám jetilisip baradı. Usı mániste «jaqsılıq» hám «jamanlıq»tı eń alġashqı túsiniw menen házirgi sociallıq progress basqıshlarındaġı túsiniw bir-birinen parıqlanadı.
Sociallıq progresstiń blgili bir tariyxıy rawajlanıw basqıshındaġı «jaqsılıq» dep qaralġan qubılıs, basqa bir baskıshta «jawızlıq», yaki «jamanlıq» dep bahalanıwı múmkin. Mısalı, qul iyelewshilik dúzimi dáwirinde quldı urıw, sógiw, hátteki óltirip jiberiw múmkin edi. Bul nárse orın alġan morallıq sanaġa hesh te qayshı kelmeytuġın edi. Házir she? Házirgi zaman morallıq sanasında insan huqıqları hám erkinliklerine hár qanday agressiya ádep-ikramsızlıq yaki «jawızlıq», dep bahalanadı. Bul sonnan dálalat beredi, morallıq kategoriyalar udayı mazmun aspektinen ózgerip turadı. Sociallıq-tariyxıy progress hátteki «jaqsılıqtı» - «jamanlıqqa», «iygilikti» bolsa «jawızlıqqa» aylandırıp jiberiwi múmkin.
Jaqsılıq dep qorshaġan átirapta bolıp atırġan barlıq waqıya, qubılıs hám júzege kelip atırġan nárselerdiń insandı ardaqlaytugın, onıń máp hám talapların qanaatlandıratuġınan, morallıq ideallarġa sáykes keletuġın, adamgershiliktiń ósiwin hár tárepleme támiyinleytuġın, aqır-aqıbetinde baxıtli ómir keshiriwge xızmet etetugın barlıq unamlı táreplerdiń jıyıntıġına aytıladı.
Jaqsılıq basqa etika kategoriyalarınan óziniń tómendegi aspektleri menen ajıralıp turadı:

1. 
   jaqsılıq – insan iskerliginiń sebebei hám nátiyjesine kóre tekseriletuġın hámme belgili bir morallıq normalar sisteması kóz-qarasınan unamlı bahalawġa imkan beretuġın pozitiv morallıq mazmun bolıp tabıladı,
   
2. 
   jaqsılıq – morallıq idealġa muwapıq keletuġın real orın alġan morallıq múnásibetlerdiń unamlı mazmunı bolıp tabıladı,
   
3. 
   jaqsılıq – belgili bir, anıq tariyxıy moral` formasınıń barlıq unamlı norma hám principleri jıyıntıġın ózinde jámlegen ulıwmalıq ideal bolıp tabıladı,
   
4. 
   is-hárekettiń sebebine aylanıwshı morallıq maqset,
   
5. 
   jaqsılıq – insanıy ózgeshelik, pazıylet hám h.k.
   

Jaqsılıq kategoriyası óziniń kópqırlılıġı, keń qámrawlılıġı, morallıq múnásibetlerdiń universallıġı, yaġnıy adamlar turmısınıń barlıq salaların qamtıp alġanlıġı menen xarakterlenedi. Sonıń ushın da ol miynet tarawında – jámiyet mápleri jolında qılınġan hám dóretiwshilik miynet, siyasat hám huqıq tarawında – insanpárwarlıq, ádalatpárwarlıq hám basqa formalarda kórinis tabadı..
Jamanlıq dep jámiyettiń rawajlanıwına tosqınlıq qılıwshı, adamlardıń morallıq ideallarına, olar ardaqlaytuġın qádiriyatlarġa qayshı keletuġın, baxıtqa erisiwge, adamlar arasındaġı múnásibetlerde morallıq progresstiń ornatılıwına hám insanıylıqtıń ósiwine qayshı keletuġın is-háreketlerdi ózinde jámlestirgen túsinikler jıyıntıġına aytıladı.
«Jaqsılıq» hám «jamanlıq» óz-ara baylanıslı hám áyne waqıtta birin-biri biykarlawshı kategoriyalar bolıp tabıladı. Jaqsılıq hám jamanlıq tuwralı hádislerde bılay delingen:
«Jaqsılarıńız xosh minezli bolıp, adamlarġa járdem beriwshi, yaġnıy átirapında jaqsı ómir keshiriwge imkaniyat beriwshi kisiler bolıp tabıladı. Jamanlarıńız maqtanshaq, dilazar, adamlardıń ráhátin buzıwshı kisiler bolıp tabıladı.
«Jaqsılarınız qarızdı ada etiwshi kisiler bolıp tabıladı. Jaqsılarıńız óz xalqına, shańaraq aġzalarına jaqsı bolġanlarıńız. Adamlardıń jaqsısı adamlarġa mánpaatlıraġıdur».
«Kimga jaqsılıq qılayın, - dep soraġan adamġa úsh mártebe anańa dep, tórtinshisinde atańa dep aytıńlar, yaġnıy jaqsılıqtı anańa, anańa, anańa, sońınan atańa qıl deydiler».
«Ádalat» kategoriyası tek etika kategoriyası ġana bolıp qalmastan, bir waqıttıń ózinde huqıqıy kategoriya da bolıp tabıladı.
«Ádalat» kategoriyasınıń ishki mazmunın, onıń tiykarġı sociallıq ólshemlerine itibar beriw bolashaq huqıqtanıwshılar ushın oġada mańızlı.
«Ádalat» kategoriyasınıń basqa morallıq kategoriyalardan parqı sonda, ol ásirese huqıqtanıw menen tıġız baylanıslı, málim dárejede ol etika hám huqıqtanıwdı baylanıstırıwshı kópir, tiykar rolin óteydi. Biraq ol dáslep morallıq kategoriya. Huqıqtanıw páni usı morallıq kategoriyanı nızamlar tiykarında aladı, onı adamlar múnásibetinde ornatılıwın támiyinlewga xızmet etedi. Bul tuwralı I.Karimov «Ádalat nızam ústinliginde» atlı bayanatında keń toqtaladı. Huqıq pániniń ádalattı ornatıw ushın is-háreketi ol huqıqıy kategoriya degen juwmaqqa da alıp keledi. Haslında bolsa ádalat eń dáslep morallıq kategoriyadir. Bul kategoriya mısalında etika hám huqıq pánleriniń bir-biri menen organikalıq baylanısta ekenligin kóriw múmkin. «Ádalat» óz mazmunına kóre shaxs erkinlikleri hám minnetleri ortasındaġı proporcionallıqtı, uyġınlıqtı o``ektiv halıs bahalawdıń sociallıq ólshemi bolıp tabıladı.
«Ar-namıs» hám «abıroy» kategoriyaları da ózleriniń sociallıq áhmiyetine kóre joqarı morallıq pazıyletlerdi sáwlelendiredi. Ar-namıs hám abıroy haqqındaġı dáslepki túsinikler alġashqı ruwlıq-qáwimlik dúzimniń aqırlarında qáliplesken bolıp, insan morallıq kamalatınıń joqarġı bir kórinisi sıpatında jámáát aġzaları aldındaġı shaxsıy qádir-qımbat, sociallıq abıroydı bahalaw, ańlaw arqalı kórinis tabadı. Etika pániniń tariyxında «ar-namıs» hám «abıroy» kategoriyalarına birinshi mártebe Áyyemgi Rim stoicizm filosofiyasında úlken itibar berildi. Rim stoicizm filosofiyası wákillerinen, ásirese Luciy Anney Seneka, Mark Avreliy hám Epiktet «ar-namıs» hám «baıroy» kategoriyaların turaqlı izertledi.Olar hátteki adamnıń ólimin ar-namıs hám abıroydıń ayaq astı etiliwinen abzal kórgen.
Mısalı, Epiktet: «Insan tuwılsa yaki ólse, óz pullarınan, úy-jayınan mahrum bolsa –bul ayanıshlı emes, óytkeni bulardıń barlıġı insanġa tán emes. Eger insan óziniń haqıyqıy múlkin – óz insanıy qádir-qımbatın joġaltsa, bul ashınarlı há ayanıshlı bolıp tabıladı», - degen edi.
Ar-namıs hám abıroy kategoriyaları Oraylıq Aziya oyshıllarınıń morallıq táliymatlarında da ushırasadı. Insannıń qádir-qımbatı, ar-namısı hám abıroyı At-Termiziy, Abu Nasır Farabiy, Beruniy, Bahawaddin Naqshband, Ahmed YAssawiy, Xoja Axror, Ámir Temur, Álisher Nawayı hám basqa orta ásir SHıġıs oyshıllarınıń dóretiwshilik miyrasında ayrıqsha orın tutadı. Batısta bolsa «ar-namıs» hám «abıroy» kategoriyası Oyanıw dáwiri oyshılları N.Kopernik, Jordano Bruno, Lorenco Valla, Erazm Rotterdamskiy, Galileo Galiley hám basqa da oyshıllar dóretiwshiliginen keń orın alġan. Ásirese Orta ásirlerde rıcarlıq ar-namıs hám abıroy, anaw yaki mınaw ataqqa tiyislilik (lord, graf hám t.b.) ayrıksha mánawiy pazıyletlerdiń bolıwın, shaxsıy hám shańaraqlıq qádir-qımbattı, ar-namıs hám abıroydı sheksiz húrmet qılıw hám qádirlewdi morallıq qaġıyda hám princip dárejesine kóterdi. Ar-namıs hám abıroy kategoriyalarınıń insan ómirindegi úsinligi Pushkin, Lermontov, Dantes, Bayron dóretiwshiligi hám ómirinde duel` – jekpe-jek alısıw kelbetinde de boladı. 
Milliy ideologiyada bul kategoriyalarġa ayrıqsha itibar berilgenin atap ótiw kerek. Milliy ar-namıs, milliy qádir-qımbat áyne usınday tiykarlar bolıp tabıladı. Mámleketimiz abıroyı hám ar-namısi – halqımızdıń tariyxıy qádir-qımbatınıń turmısta ornatılıwınıń mánawiy kepili. Milliy ar-namıs, abıroy hám qádir-qımbattı qorġamay turıp milliy ġárezsizlikti bekkemlew múmkin emes.
Ar-namıs hám abıroydıń hár bir adamda qálipleskenligi sociallıq gúlleniw hám mánawiy pákliktiń kepili bolıp tabıladı. SHaxsıy ar-namıs hám abıroy kamal taptırılsa, jámiyetimizde jınayatshılıq, buzıqshılıq, giyabentlik kibi ádep-ikramsızlıqlar kemeyedi.
Kelesi morallıq kategoriya – hújdan kategoriyası. Hújdan ar-namıs kibi joqarı morallıq pazıylet. Hújdan óz tábiyatına kóre sociallıq-tariyxıy pazıylet bolıp, adamnıń puqaralıq jetikligi hám sociallıq juwapkershiligi tiykarında qáliplesedi. «Hújdan hámiri», «hújdan azabı», «hújdan hawazı» kibi túsinikler adamnıń túrli is-háreketleri hám qulqın sociallıq payda yaki zıyan kóz-karasınan bahalawdı ańlatadı. 
Hújdan adamda tuwma qásiyet emes, ol adamnıń individual-shaxsıy kamalatı, shaxsıy óiri, táġdiri tiykarında qáliplesedi. Hújdan shu sababli túrli adamlarda túrli dárejeda qáliplesken boladı. 
Hújdan óz tábiyatına kóre eki tárepten - aqılıy hám sezimlik táreplerden ibarat boladı. Hújdan sociallıq aqıl, sociallıq qaġıydalarġa ámel kılıw dárejesin ańlatar eken, ol insanda hár qıylı sezim-tuyġılardı oyatadı.
Bul tuyġılar qanaatlanıw, jubanıw yaki, kerisinshe, uyalıw, qıynalıw, azaplanıw formasında kórinis tabadı.
Áyyemgi Rimda hújdan sociallıq mánis-mazmundı kózde tutıp «hújdan – bul mıń gúwa», - dep te atap kórsetilgen. Hújdan usı mániste adamnıń sociallıq juwapkershiliginiń individual-shaxsıy ańlatılıwı. Hújdan áyne usı tárepleri menen óziniń normativ táreplerin ayqınıraq kórsetedi. 
Hújdanlılıq – bul sociallıq parızdı ańlaw hám oġan sáykes is-háreketler qılıw. Hújdanlılıq - bul juwapkershilik seziminiń shaxs iskerliginde ústinlikke iye bolıwı. Hújdanlılıq – insannıń qararlarında, háreket baġdarların tańlawında adamıylıqtıń, insanpárwarlıqtıń, mehir-aqıbettiń ústinligi.
Parız kategoriyası da hújdan kategoriyası kibi adamlarda túrli dárejede kamal tapqan boladı. Parız kóbirek shaxstıń individual ózgesheliklerine baylanıslı boladı. Ol adamda qanday dárejede juwapkershilik, uyat, ar-namıs hám abıroy sezimi rawajlanġanlıgı menen baylanıslı.
Parız insan progresiniń joqarı sociallıq basqıshlarında tariyxıy qáliplesken. Parız – sociallıq hám shaxsıy mánawiy qarızdarlıqtı, sociallıq turmısqa individual tárizde tiyislilik hám ġárezliliktiń ańlatpası. Parız tiykarınan eki túrde yaki basqıshta kórinis tabadı. Birinshisi – sociallıq-tariyxıy parız. Ol milliy ruwajlanıw, gúlleniw, milliy mádeniyat, watan aldındaġı juwapkershilik formasında kórinedi. 
SHaxsıy individual parız – ekinshi bir kórinis bolıp, ol ata-ana aldındaġı parız, tuwġan-tuwısqanlar aldındaġı parız, aġa-ini, apa-sińli aldındaġı parız, doslar aldındaġı parız, sonday-aq shaxstıń ómir joldası aldındaġı parızı formasında kórinis tabadı. 
Parızdıń anaw yaki mınaw kórinisi shaxstıń ulıwmalıq mádeniyatı dárejesi, ádep-ikramlılıġı, hújdanlılıġı hám tárbiyasına baylanıslı. Parızdıń joqarı kórinisi – sociallıq parızġa shaxsıy-individual parız rawajı arqalı erisiledi. Parızdıń kásip penen baylanıslı túrin de óz aldına kórsetiw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.
Baxıt kategoriyası ham tiykarġı morallıq kategoriyalardan biri esaplanadı. Baxıt haqqındaġı ilk tushuncha hám tasavvurlar sociallıq progressning birmuncha keyingi davrlarida (quldorlik tuzumi) qáliplesken.
Baxıtni diniy-mistik hám dunyoviy tushunishlar mavjud. Diniy tushunishga binoan haqiqiy baxıt – bul xudo marhamatiga iye bwlish, jámiyetke tushish, dep tushunilgan.
Baxıtni dunyoviy tushunish adamlardıń real turmushlarida farovonlikka, osoyishtalikka, saodatga, rwshnolikga erishishga qaratilgan individual-shaxsıy tasavvurlariga asoslangandir.
Baxıt túsinigi abstrakt morallıq túsinik bolsa da, ol konkret qubılıslarda ańlatıwdı talap etedi. Baxıt degende, ayırımlar sheksiz mal-múlikke, materiallıq baylıqlarġa iye bolıwdı túsinse, ayırımlar bolsa birer-bir úlken lawazımġa iye bolıwdı túsiniwi múmkin. Baxıt túsinigi sonıń ushın shaxsıy-konkretlikti talap etedi. YAġnıy anaw yaki mınaw shaxstıń mánawiy hám mádeniy dárejesine funkcional ráwishte baylanıslı. Usı mániste kim ushındır baxıt – bul den sawlıq bolsa, kim ushındır baxıt – bul sadıq doslarġa, súyikli kásipke iye bolıw.
Insap kategoriyası metodologiyalıq aspektten filosofiyalıq «ólshem» kategoriyası menen baylanıslı. Insap kategoriyası sociallıq baha tiykarında qáliplesip, adamnıń bir qatar mánawiy qásiyetleri – hadallıq, iygilik, hújdan, rasgóylik, mehir-aqıbet, adamgershilikti ózinde jámlestiredi. 
Insap kategoriyası hár qanday morallıq sistema hám mádeniyatda bola bermeydi. Insap kategoriyası ózbek, qaraqalpaq milliy ádep-ikramlılıġına tán bolġan kategoriya.
Onıń roli sociallıq turmısta kútá úlken. Anaw yaki mınaw is-hárekette sociallıq kólemnen, ólshemnen shetke shıġıw - insapsızlıq, demek ádepsizlik esaplanadı. Bul ázeliy morallıq kategoriya milliy ġárezsizligimiz sebepli turmısımızda jáne tiklenbekte.
Insap kategoriyası óz mazmunına hám adamlar turmısında atqaratuġın wazıypalarına kóre insap, abıroy, ar-namıs penen ajıralmas baylanısta boladı.
Ġárezsizlik ideologiyasınıń ózegin basqa joqarı morallıq kategoriyalar menen bir qatarda iyman kategoriyası da quraydı. Iyman usı kategoriyalar tiykarında insannıń mánawiy dún`yaġa kóz-qarasınıń negizi – itiqattı qáliplestiredi. Iyman adamda turmıslıq kónlikpeler, tásirler, tájiriybe hám tárbiya tiykarında júzege keledi hám itiqat dárejesine kóteriledi. Itiqat adamnıń anaw yaki mınaw qubılısqa qatnastaġı turmıslıq poziciyasın ańlatadı. Iyman burınġı marksistlik-leninlik etikada diniy-mistikalıq kategoriya sıpatında bahalandı, onıń jámiyet ómirindegi roli kemsitildi. Nátiyjede iymansızlıq turmıslıq normaġa aynalıp qaldı. Satqınlıq, jalaqorlıq, ala awızlıq, qızġanısh, jawızlıq hám t.b. qubılıslar iymansızlıq úlgileri bolıp tabıladı. Bunday mánawiy pás morallıq qásiyetler kópshilik sovet puqaraları sanasında qáliplesip qálġan edi. Bunıń aqıbetinde Watanımızdıń iymanlı hám insaplı, hújdanlı hám ar-namıslı ul-qızları quwġınġa hám qataġanġa duwshar bolġan edi. Iyman milliy sana, milliy mádeniyat hám milliy mánawiyattıń aynası bolıp tabıladı.
Muhabbat kategoriyası insannıń morallıq kamalatınıń eń joqarı hám iygilikli kórinisi bolıp tabıladı. Muhabbat óz mazmunına kóre sezimlik hám aqılıy táreplerdiń óz-ara dialektikalıq birliginen ibarat. Muhabbat haqqındaġı túsinik insannıń tábiyattan tariyxıy ajıralıp shıġıwı hám sociallıq janzat kelbetine kiriwi menen baylanıslı. Insaniyat jámiyeti ushın tán bolġan joqarı tuyġı – muhabbat sociallıq progresstiń ónimi. Ol eki – biologiyalıq hám mánawiy birlesiw zárúrlikleriniń óz-ara birliginiń mánawiy ańlatpası.
Muhabbat, súyiw hám súyiliw sezimi insannıń mánawiy quwatı bolıp tabıladı. Muhabbat iygilik, miriwbet, saqıylıq, mártlik, batırlıq, sadıqlıq, parız, isenim hám baxıt kategoriyaları menen baylanıslı. Muhabbat morallıq-mánawiy qubılıs sıpatında individual-biytákirar boladı. Súyiw hám súye alıw qábileti hár bir adamda ózine tán, qaytalanbas xarakterge iye. Biraq sociallıq-mánawiy progress muhabbat haqqında joqarı úlgi - muhabbattıń obrazlı kelbetin jaratadı.
Bul «ideal» túsinigi arqalı ańlatıladı. Mánawiy progress óz dáwiriniń idealı tárizinde Farhad hám SHiyrin, Láyli hám Májnún, Romeo hám Djul`etta, Tahir hám Zuhra, Atabek hám Kumush obrazların keyingi áwladlar ushın jarattı. Olar shın muhabbat úlgisi esaplanadı. 
«Muhabbat» kategoriyasın «ıshqı» hám «súygi» kategoriyalarınan parıqlaw lazım. «Súygi» hám «ıshqı» kategoriyaları mánisi boyınsha bir-birine jaqın kategoriyalar. Biraq olar ulıwmalıraq bolġan morallıq kategoriya «muhabbat» kategoriyasınıń quram bólekleri esaplanadı. Mısalı, súygi, ıshqı konkret bir shaxsqa baylanıslı jaqınlıqtı, zárúrlikti ańlatsa, «muhabbat» kategoriyası keńirek bolġan qubılıslardı da ańlatadı. Mısalı, «ana Watanġa muhabbat», «súyikli kásipke bolġan muhabbat», «ata-anaġa muhabbat, mehir-aqıbet, saqawat, dártleslik, minnetdarlıq, baylanıslılıq» kibi túsiniklerdi de óz ishine aladı.
Morallıq kategoriyalar sistemasında «hadal» hám «haram» kategoriyaları ayrıqsha orın tutadı. Ózbek milliy ádebinde bul morallıq kategoriyalar mánawiyatımızdıń ústini esaplanadı. Ótmish ata-babalarımızdıń mánawiy turmısında usı kategoriyalar ústinlik qılġan. «Hadal» hám «haram» kategoriyaları diniy-mistikalıq tábiyatqa iye, musılman moraliniń ġana túsinikleri degen aqida úydirme ekenligi búgingi mánawiy pákleniw, morallıq oyanıw dáwirinde barġan sayın sezilip barmaqta.
Bekkemlew ushın sorawlar ham tapsırmalar

1. 
   «Etika» ataması neni ańlatadı?
   
2. 
   Minez-qulıqtıń ádepten parqı nede?
   
3. 
   Etika qanday sociallıq pánler menen jaqınnan baylanıslı?