1. Oqıw materialları

11-tema. Moraldiń mánisi hám funkciyaları
1. Moral` hám huqıq múnásibetleri. Sociallıq pánler sistemasında etikanıń tutqan ornı
2. Moral`diń mánis-mazmunı hám strukturalıq dúzilisi


Tayanch túsinikler: moral, regulyativ funkciya, aksiologiyalıq funkciya, informaciyalıq funkciya, tárbiyalıq funkciya, moral` hám huquq.
Moral` hám huqıq múnásibetleri. Sociallıq pánler sistemasında «Etika»nıń tutqan ornı
Moral` hám huqıq - insan múnásibetiniń óz-ara baylanıslı bolġan mańızlı elementleri. Olardıń tábiyatı jámiyettegi konkret tariyxıy shárayat, sociallıq-klasslıq strukturaġa baylanıslı boladı. Demokratiyalıq puqaralıq jámiyette moral` hám huqıqtıń óz-ara baylanıslılıġı tómendegi nızamlılıq sebepli ob`ektivlesedi – ulıwmaxalıqlıq huqıqtıń morallıq potencialı, nızamshılıqtıń morallıq tiykarları ósip baradı.
Joqarıda atap ótkenimizdey, moral` - insan hám jámiyet ortasındaġı ob`ektiv baylanıslılıq sebepli kelip shıġatuġın, hár bir shaxstıń ómiri hám iskerligin basqaratuġın, tártipke salatuġın princip hám normalar jıyıntıġı.
Solay etip, huqıq – tek ġana siyasiy-yuridikalıq emes, al bálkim sociallıq-morallıq qubılıs. Jámiyettiń huqıqıy ómiri insanpárwarlıq, ádalat, hújdan hám parız, ar-namıs, erkinlik hám juwapkershilik kibi morallıq qubılıslarsız rawajlana almaydı.
Moral` hám huqıq múnásibetlerine áyyemgi dáwirlerden-aq oyshıllar óz itibarın qaratqan. Sokrat, Platon, Aristotel` huqıqıy ideologiyanı islep shıgar eken, etikanı nızamshılıq penen baylanıstırıwġa háreket qılġan. Rim yuristleri: «huqıq úrp-ádetler maqullaġan nárselerdi usınıs etedi» degen postulattı ilgeri súrgen.
Jańa dáwirde moral` hám huqıq úzliksiz baylanıslılıqta alıp qaralġan, hátteki Gel`veciy: ««Etika» hám «Nızamtanıw»dı men bir pán dep túsinemen»<sup>2</sup>,-dep jazadı.
Nemec klassikalıq filosofiyası wákilleri de moral` hám huqıq múnásibetlerine óz itibarların qaratqan. Kant huqıq moral`ġa boysınadı dep esaplaġan. Gegel`diń pikirinshe, moral` hám huqıq birin-biri talap etedi, parqı sonda, moral` sırttan bolatuġın májbúriylikke jol qoymaydı.
Haslında, huqıq insan is-háreketin basqarıw forması sıpatında tariyxıy progresstiń belgili bir basqıshında moral` normalarınan kelip shıġadı. Huqıq óziniń rawajlanıwınıń túrli basqıshlarında moral` menen derlik uyġın bolġan. Tek waqıt ótiwi menen jazba hám qáliplesken nızamshılıqqa aynalġan. Basqasha qılıp aytqanda, huqıq óz ishine ádep-ikramlılıqtı qamtıp aladı.
Moral` hám huqıqtıń múnásibeti tómendegilerde kórinis tabadı:

1. 
   birligi hám uqsaslıgında;
   
2. 
   parıqlı tárepleriinde
   
3. 
   óz-ara tásirinde.
   

Moral` hám huqıq sociallıq sana formaları sıpatında ulıwmalıq sociallıq funkciyanı atqaradı; insannıń jámiyettegi iskerligin basqaradı, normativ ózgeshelikke iye hám puqaralar bul norma hám principlerge ámal qıladı. Bul norma hám principler ulıwmalıq xarakterge iye hám jámiyettiń barlıq aġzalarına tiyisli bolıp tabıladı..