1. Oqıw materialları

Filosofiya hám ilim. Filosofiya tek ġana ilimbolıp qalmastan, al sociallıq turmıstıń basqa, atap aytqanda: ekonomikalıq, siyasiy, sociallıq, huqıqıy, ilimiy tarawları, iskusstvo hám usı kibilar menen de úzliksiz baylanıslı. Biz filosofiya hám ilim múnásibetleriniń genezisi haqqında olardıń birligi hám ózgesheliklerin anıqlaw maqsetine sóz júrgizemiz. Bul máseleni jetik úyreniwge kiriser ekenbiz, dáslep kórsetilgen túsiniklerdiń tiykarġı mánisleri hám mazmunların anıqlap alamız.
İlimniń mánisin túsiniwge bolġan eki tiykarġı jantasıw, onıń keń hám tar interpretaciyaları qáliplesken.
Keń mánistegi ilim – bul pútkil insan iskerligi tarawı bolıp, onıń wazıypası bolmıs haqqındaġı ob`ektiv bilimlerdi úyreniw hám ilimiy teoriyalıq sistemaġa salıwdan ibarat. Bul jerde «ilim», «alım» túsinikleri birlestirilmeydi hám ulıwmalıq, jıynaq túsinikler sıpatında interpretaciyalanadı. «İlim» túsinigi filosofiyada qollanġanda kóbinese áyne usı kontekstte qwllanıladı, filosoflar bolsa alımlar dep ataladı, bul qisman orınlı bolıp tabıladı.
Belgili bir ilimiy pánler, máselen, fizika, ximiya, biologiya, tariyx, matematikanı ańlatıw ushın «ilim» túsinigine tarıraq, solay eken, izshilirek mánis júklenedi. Bul jerde ilimge anıq táriyp berilgen, alım bolsa tar qánige, belgili bir bilimniń ańlatıwshısı esaplanadı. Ol qurı alım emes, bálki udayı hám álbette ya fizik, ya ximik, ya tarixchi, ya basqa ilim wákili bolıp tabıladı. Áyne jaġdayda ilim sózsiz tárizde tábiyat, jámiyet, oylawning anaw yaki mınaw ob`ekti (qubılısı) haqqındaġı ilimiy bilimlerdiń qatań tártipke salınġan, izshil sistemasınan quraladı.
Bunday ilimlerdiń hár biri tek olardıń ózine ġana tán bolġan arnawlı nızamlar hám metodlarġa, usı ilim ushın jalġız bolġan til, kategoriyalar apparatı hám t.b. iye boladı, bul júz bergen processlerdi durıs sıpatlaw hám túsindiriw, házirgi dáwirdi durıs túsiniw hám bilimlerdiń tiyisli tarawında álbette júz beretuġın yaki belgili bir shárayatta júz beriwi múmkin bolġan waqıyalar yaki processlerdi belgili dárejede anıq boljaw imkaniyatın beredi. anaw yaki mınaw ilimniń mazmunı da, ol erisken nátiyjelar de barlıq mádeniyatlar hám xalıqlar ushın birdey bolıp, ayırım alımnıń jantasıwi, kóz-qarası yaki dún`yaġa kóz-qarasına absolyut baylanıslı emes. Olar usı tarawda alġa jıljıw ushın ózlestiriw lazım bolġan, waqıt hám ámeliyat sınaġınan ótken bilimler jıyıntıġı sıpatında áwladtan-áwladqa ótedi.
Filosofiyada eń áyyemde danıshpanlıq ıshqıpazlarınıń san-sanaqsız sorawlarına tájiriybe jolı menen alınġan bazı bir racional juwaplar orın alġan. Bul juwaplardı haqqanıy, yaġnıy ámeliyat sınaġınan ótken, kúndelik turmısta óz tastıyıġın tapqan, anıq bilim dep ataw múmkin. Bunday juwaplar másele «jabılıwı», kún tártibinen shıġarılıwına sebep bolġan, basqasha aytqanda, anıq táriyplengen hám basqa juwaplardı tısqarı etken(biykarlaġan).
Buġan kútá kóp mısallar keltiriw múmkin. Máselen, hár qanday úshmúyeshliktiń múyeshleriniń jıyıntıġı 180 gradusqa teńligi yaki suyıqlıqqa salınġan denege qısıp shıġarılġan suyıqlıq awırlıgına teń kúsh kórsetetuġınlıġı anıqlanġan waqıtta-aq bul máseleler óziniń «ashıq» qásiyetin joġaltqan, yaġnıy olar óziniń basqa variantların biykarlaytuġın anıq sheshimin tapqan. Bul máseleler átirapında hár qanday qosımsha pikir júrgiziwdiń paydasızlıġı sebepli óziniń hár qanday áhmiyetini joġaltqanın ańlatqan. Sheshilgen máseleler hám mashqalalar bolsa anıq, isenimli bilim dárejesine ótken hám usı dáwirden itibaran óziniń filosofiyalıq túsin joġaltqan. XX ásirde belgili nemis filosofı K.Yaspers bul áhmiyetli qaġıydani táriypler ekan, shák-shubhasız tiykarlardan birin hár kim tán alatuġın bolsa, ol usılayınsha ilimiy biliwge aylanadi hám bundan bılay filosofiya esaplanbaydı, bálki bilimniń belgili bir tarawlarına tiyisli boladı, dep atap kórsetedi.
Solay etip, ázelden bir pútin hám bólinbes dáslepki bilim sıpatında ámel qılġan filosofiya negizinde sol waqıtlarda-aq ámeliy ózgeshelik hám tiyisli baġdarġa iye bolġan bilim tarawları belsendi qáliplese basladı. Usılayınsha áste-aqırın tábiyattanıw júzege keldi, belgili bir ilimler (matematika, geometriya, fizika, medicina, astronomiya, tariyx hám basqalar) qáliplesip, óz forma-kórinisine iye boldı hám ġárezsiz tús aldı. Áyne usı mániste filosofiya barlıq ilimlerdiń tiykarı esaplanadı. Bul ilimler filosofiyadan ajıralıp shıqqannan keyin ilimiy bilimniń qatlamlasıw procesinde bazıda bólsheklenip, óz izertlew predmetin jáne de tarayttıradı hám tolıqtıradı. Olardıń analiziniń tereńligi hám nárseler mánisin ańlaw dárejesi artsa, áyne waqıtta úyrenilip atırġan máseleler sheńberi tarayadı.