1. Oqıw materialları

Energetika hám shiyki zat resursları. Jáne bir global mashqala –insaniyattı energetika hám shiyki zat resursları menen támiyinlew xalıqaralıq maydanda kóp sanlı qarama-qarsılıqlar, sonıń qatarında áskeriy konfliktler deregine aynaldı. Bul resurslar materiallıq óndiristiń negizi esaplanadı hám óndiris kúshleriniń rawajlanıwına qarap insan turmısıda barġan sayın áhmiyetli rol` oynaydı.
Bul resurslar tiklenetuġın, yaġnıy tábiyiy yaki jasalma jol menen tiklew múmkin bolġan resurslarġa (gidroenergiya, aġash, quyash energiyasi hám usı kibiler) hám muġdarı orın alġan tábiyiy zapaslar menen shegaralanġan tiklenbeytuġın resurslarġa (neft`, kómir, tábiyiy gaz, hár qıylı rudalar hám minerallar) bólinedi.
Házirgi tutınıw pátleri saqlanġan jaġdayda tiklenbeytuġın resurslardıń kópshiligi insaniyatqa bir neshe on jıllardan bir neshe júz jıllarġa shekem bolġan múddet penen ólshenetuġın jaqın keleshekte paydalanıwġa ġana jetetuġınlıġı esaplap shıġıldı. Sonday-aq bar bolġan záhiyralardıń bir qansha bólegi quramalı shárayatta jaylasqan kánlerde jámlengen yamasa salıstırmalı jarlı rudalardan ibarat.
Jaqında ġana adamlar kópshilik paydalı qazılmalardı ashıq usılda yaki 600 metrden aspaytuġın tereńlikte qazıp alġan bolsa, búgingi kúnde jaġday sezilerli dárejede ózgerdi. Qolaylı orınlardaġı paydalı qazılmalar tawsılıp barmaqta hám endilikte 8-10 km tereńlikte yaki okean túbinde jaylasqan kánlerdi iske salıw wazıypası payda bolmaqta. Bul bolsa tek ġana kóp muġdardaġı kapital qoyılmaların emes, al bálkim olardı qazıp shıġarıw hám qayta islew ushın jańa texnika hám texnologiyalar jaratıwdı da talap etedi. Sol sebepli shıgındısız texnologiyalardı rawajlandırıw menen bir qatarda insaniyat ıqtıyarında bar bolġan resurslardan aqılġa muwapıq paydalanıw da mańızlı áhmiyetke iye bolmaqta.
Urıs hám tınıshlıq mashqalası. Áskeriy taraw jámiyet turmısınıń eń ısırapker tarawı esaplanadı. Áyne sol sebepli jámiyet turmısınan urıstı saplastırıw hám Jerde bekkem tınıshlıqtı támiyinlew pútkil dún`yada orın alġan barlıq global mashqalalar arasında eń mańızlısı dep tán alınadı. Onıń keskinligi barlıq zamanlarda hesh qashan páseymegen bolsa-da, XX ásirde ol tek ġana ayırım adamlar, xalıqlar emes, al pútkil insaniyat aldına «óliw ya qalıw?» degen qorqınıshlı sorawdı qoyıp, ayrıqsha, tragediyalıq mazmun hám áhmiyetke iye boldı.
Bul jaġday aldın bolmaġan imkaniyat - Jerdegi tirishilikti joq qılıw imkaniyatın jaratqan yadro quralı payda bolıwı menen túsindiriledi. YAdro quralı 1945-jılı avgustda (Xirosima hám Nagasaki) alġashqı mártebe qollanılġan payıttan baslap pútkilley jańa dáwir - insan turmısınıń barlıq tarawları: siyasatta, ekonomikada, oylawda, jáhán maydanındaġı kúshler qatnasında túpkilikli ózgerisler jasaġan yadro dáwiri baslandı. Biraq mańızlısı sonda, usı dáwirden baslap tek ġana ayırım insan emes, al bálkim pútkil insaniyat óliwi múmkin bolıp qaldı. Teyyar de SHarden jańa jaġdayġa baha berer eken, bılay deydi: «Bir individ ólse, onıń ornın udayı basqa bir individ iyeleydi. Individtiń ólimi ómirdiń dawam etiwine tosqınlıq bola almaydı. Biraq pútkil insaniyat ólse-she?..»<sup>51</sup>.
1940-jıllardıń aqırında táriyplengen bul másele waqıttıń ótiwi menen ayrıqsha mańızlı áhmiyetke iye boldı. Atom bombası payda bolıwı menen «qiyamet-qayım» qam qıyal bolmay qaldı. Sol dáwirde jańa ashılıwdıń pútkil qáwpin kópshilik ele túsinbegen, ayırım filosoflar hám alımlar yadro urısı qáwip salıp atırġan shárayatda adamlar óziniń ózgergen jaġdayın ańlap jetiwi hám insaniyattıń nabıt bolıwınıń aldın alıw ushın barlıq imkaniyatlardan paydalanıwı lazımlıgı haqqında eskertilgen edi. Álbette, ózin ózi qırıp taslaw imkaniyatı adamlarda dárhal payda bolġanı joq. YAdro quralın jaratıw hám onı pútkil tirishilikti qırıp taslaw ushın jetkilikli muġdarda toplaw ushın waqıt, júdá úlken materiallıq, finanslıq hám basqa ġárejetler, sonday-aq dún`yanıń hár qıylı ellerindegi alımlar, injenerler hám jumısshılardıń kóp millionlı armiyasınıń kúsh-ġayratı talap etildi. Biraq birinshi yadro jarılıwlarınan soń júzege kelgen jaġdaydıń qáweterliligin jáhán hámjámiyetiniń keń sheńberleri ańlap jetiwi ushın daderlik 30 jıl waqıt ótiwi kerek boldı.
AQSH hám Sovet Awqamında bir-birine baylanıslı bolmaġan halda jumıs alıp barġan alımlar eki jámááti izertlewleriniń aqıldı lal qaldırıwshı nátiyjesi bolġan «yadro qısı» koncepciyası payda bolġan 1980-jıllardıń basına kelip ġana insaniyat yadro quralınıń jaratılıwı, sonday-aq global mashqalalardıń payda bolıwı menen ol óziniń áwelgi «ómirbaqıylıġın» jaġaltqanlıġın úzil-kesil ańlap jetti.
Komp`yuterda jaratılġan modellerde bir kansha anıqesaplap shıgılġan usı koncepciyanıń tiykarġı mazmuni sonnan ibarat, jáhánde Jerdegi tirishilikti pútkilley joq qılıw ushın jetkilikli muġdarda yadro zaryadları toplanġan. Olar jarılġan jaġdayda tuwrıdan-tuwrı shikástlendiriwshi tásirden tısqarı hawaġa san-sanaqsız muġdarda shań, tútin hám kúl kóteriledi hám olardıń qalıń perdesi planetamızdı quyash nurlarınan pútkilley tosıp qoyadı. Bul atmosfera hám Jer betiniń temperaturasınıń keskin páseyiwine sebep boladı hám onı muz basıwına alıp keledi. «YAdro qısı» koncepciyası adamlardı olar jańa qáwip dárejesin ańlap jetiwge hám civilizaciyanı qutqarıw ushın áskeriy kúsh isletiwden waz keship, jar jaġasınan uzaqlasa aladı ma degen sorawġa juwap beriwde al`ternativadan úzil-kesil ayırdı.
Talqıların atırġan mashqalanıń taġı bir ózine tán ózgesheligi sonda, onıń mánis-mazmunı hám házirgi jaġdayı ekologiya menen ajıralmas baylanıslı. Ilim-texnika progresiniń dárejesi ekologiyalıq keskinlikti saplastırıw barasındaġı imkaniyatlardı belgileydi, biraq qural-jaraqlardıń buzġınshı imkaniyatları, olardıń formaları, qollanıw metodları hám usıllarınıń reń-báreńligi de áyne usı dárejege baylanıslı boladı. Basqasha aytqanda, insan óz turmısın tábiyat penen uyġınlıqta jolga qoyıw imkaniyatların qolġa kirgiziw menen bir qatarda pútkil tirishilikti joq qılıw qábiletin de kóp ese arttırdı. Jámiyettiń áskeriylesiwi, qurallanıw jarısı hám áskeriy konfliktlerdiń negativ aqıbetleri qorshaġan ortalıqtıń buzılıw processlerin jáne de jejellestirmekte. YAdro quralı menen bir qatarda urıs alıp barıwdıń «geografiyalıq» quralları da aldı ala aytıp bolmaytuġın aqıbetlerden ibarat ayrıqsha qáwip tuwdırmaqta. Bul aqıbetler insan jasalma jol menen tábiyiy apatlar, wayranagershilikler hám usı kibilerge erisiw maqsetinde tábiyiy processlerge izshil tásir kórsetiwi nátiyjesinde kelip shıġıwı múmkin. Urıs háreketlerin alıp barıwdıń bunday usılları, mısalı belgili bir aymaq ústindegi ozon qatlamın atayılap wayran kılıw hám usı kibiler yadro quralınıń qollanılıwı menen teń aqıbetlerge sebep bolıwı múmkin.
Búgingi kúnde áskeriy qarama-qarsılıq málim dárejede páseygenine qaramastan, kópshilik ellerde áskeriy qorġanıw hám qorshaġan ortalıqtı qorġaw ġárejetlerinde úlken sáykessizlikler elege shekem saqlanıp qalmaqta. Bul parıq áskeriy qorġanıw paydasına geyde eliw ese hám onnan kóbirek dárejege jetedi. Bul jaġday «úshinshi dún`ya» ellerinde ásirese bórtip kórinis tappaqta. Bul jerge, bir tárepten, qural-jaraq, ekinshi tárepten bolsa - quramalı ekologiyalıq jaġdaydı jáne de awırlastırıwshı eskirgen ásbap-úskene hám naekologiyalıq texnologiyalar barġan sayın kóbirek jetkizip berilmekte. Nátiyjede pataslanıw hám tábiyattıń zawal tabıw pátleri bul jerde rawajlanġan ellerdegiden anaġurlım joqarı bolıp tabıladı.
Qurallanıw jarısı tek ġana úlken materiallıq resurslardı emes, al bálkim miynet resursları, intellektual resurslardı da biyhuwda sarıplamaqta. Pútkil dún`yada alımlardıń tórtten bir bólegi, ádette, eń maman kadrlar urısqa tayarlıq kóriw barısındaġı jumıslarġa tartılġan bolıp, olardıń bilim hám kónlikpeleri buzġınshılıq quralların jaratıwġa baġdarlanġan. Biraq alımlar insaniyat dus kelgen qáwip dárejesin birinshi bolıp (olardıń eń progressiv wákilleri) ańlap jetti.
Qurallanıw jarısı háwij ala baslaġan 1955-jılı belgili inglis filosofı B.Rassel tınıshlıq hám quralsızlanıw ushın gúres baslaması menen shıqtı. Ol A.Eynshteyn menen birgelikte F.Jolio-Kyuri, M.Born, S.Pauell, L.Infel`d hám basqa iri alımlar tárepinen qollap-quwatlanġan ataqlı Manifestti járiyaladı. Bul Manifestte insaniyatoġan qáter salıp atırġan qáwip haqqında eskertildi, sonday-aq yadro ásirinde civilizaciyanı asırap qalıw ushın «jańasha pikirlewdi úyreniw» lazımlıġı uqtırıldı. B.Rassel tek ġana qáwip-qáterler haqqında eskertip qalmastan, al olardı sheshiw jolların da usındı. Atap aytqanda, ol barlıq urıslarġa shek qoyıwı lazım bolġan jáhán húkimetin shólkemlestiriw ideyasın ilgeri súrdi. onıń pikirinshe, BMSH bunday húkimet negizi bolıwı múmkin. Ol sonday-aq mámleketler ortasındaġı konfliktli máselelerdi tınısh jol menen sheshiw ushın jáhán konferenciyasın shaqırıwdı talap etti.
Tınıshlıq, quralsızlanıw hám xalıqaralıq qáwipsizlik ushın gúres baslaġan jáhán ilimiy hámjámiyeti bul baġdarda óz kúsh-ġayratın birlestiriw lazımlıġın ańlap jetti hám 1957-jılı Pagoush (Kanada)da óz tárepdarlarınıń birinshi konferenciyasın ótkizdi. Pagoush háreketi dep atalġan bul shólkem tınıshlıq ushın gúres alıp barıwshı abıroylı xalıqaralıq shólkemlerden birine aynaldı. Endilikte oġan házirgi globallasıw mashqalaları hám sáykessizliklerdi saplastırıw jolında gúres alıp baratırġan basqa kóp sanlı shólkemler hám háreketler (Grinpis, Rim klubı, antiglobalistlarning háreketleri hám basqalar) qosıldı. Tınıshlıq hám quralsızlandırıw, xalıqaralıq terrorizmge qarsı birgeliktegi gúres ideyasın 1993-jılı I.A.Karimov BMSHniń 48-sessiyasında usınġan edi. Ózbekstanda 1999-jıl 16-fevral waqıyaları, 2001- jıl 11- sentyabrde AQSHtıń orayında kóp qabatlı sawda úyiniń jarıp jiberiliwi, SHeshenistandaġı terrorshılıq háreketi nátiyjesindegi mıńlap qurbanlar I.A. Karimovtıń qanshelli haqlıġın jáne bir mártebe dálilledi.