1. Oqıw materialları

Bilimlendiriw mashqalası. Demografiyalıq jarılıw sebepleri bilimlendiriw mashqalası menen ajıralmas baylanıslı. Sońġı jıllarda jáhánde sawatsızlar sanı payız esabında kemeygen bolsa, absolyut esapta ósiwdi dawam etpekte. Bunda maġlıwmatsız adamlardıń turmısı ámelde kóp balalıqtı eskilik sarqıtları bolġan aqidalar menen aqlaytuġın arxaikalıq shańaraqlıq dástúrlerge boysınadı. Aqırġı nátiyjede rawajlanġan hám rawajlanıp atırġan eller ortasındaġı parıq bul aspektten artıwdı dawam etpekte. Házirgi waqıtda ájeptáwir jaġdaydı baqlaw múmkin: sawatlılıq absolyut sanlarda ósip atırġan bir payıtta sawatsızlar, yaġnıy oqıwdı, jazıwdı, ápiwayı arifmetikalıq ámellerdi orınlawdı bilmeytuġın adamlar sanı da ósip barmaqta (Hindistan xalqınıń 70%, Pakistan xalqınıń 60%, Afrika elleri xalqınıń 80% sawatsız).
Sonıń menen bir qatarda kópshilik adamlardıń maġlıwmat dárejesi jańa texnologiyalar hám komp`yuter texnikasınan keń paydalanıwshı házirgi jámiyette tolaqanlı jasaw hám miynet qılıw imkaniyatın bermewi menen baylanıslı funkcional sawatsızlıq ham ósip barmaqta.
Bul mashqalanıń basqa bir aspekti sonnan ibarat, dún`yanıń kópshilik mámleketlerinde bilim alıw imkaniyatı hámmege teń dárejede támiyinlenbegen bolıp, bul sociallıq keskinliktiń qosımsha deregi esaplanadı. Sonday-aq házirgi dáwirde bilimlendiriw sarasın jaqsılaw, onıń mazmunın sociallastırıw máselesi kóldeneń bolıp turmaqda. Sonı óz aldına atap ótiw lazım, bilimlendiriwning sociallastırılıwı oqıw procesinde gumanitar ilimlerdiń oqıw saatları sanınıń kóbeytiw emes, bálki tábiyiy ilimiy pánler mazmunın gumanitarlastırıw, hár qanday ilimiy ashılıwdı insan máplerin qorġawġa baġdarlaw lazım. Sonda ġana insan óziniń bar bolıwın saqlap qalıw imkaniyatına iye ega boladı. Usı kóz-qarastan Ózbekstanda 1997-jılı qabıl etilgen «Kadrlar tayarlawdıń Milliy baġdarlamasında» áyne usı maqsetler ańlatılġan. Oytkeni insannıń tek ġana bilim alıwı emes, al bálkim kásirlik kónlikpelerge iye bolıwı sociallıq sawatsızlıqtı saplastırıwdıń mańızlı faktorı esaplanadı.
Den sawlıqtı saqlaw. Xaliq sanı hám onıń jasaw shárayatı, sonday-aq qorshaġan ortalıq jaġdayı házirgi dáwirdiń jáne bir global mashqalası menen ajıralmas baylanıslı. Kópshilik kesellikler hám qorshaġan ortalıqtaġı antropogen ózgerisler ortasında tikkeley hám qıya baylanıs bar. Házirgi adamlar áwladına qorshaġan ortalıqtıń pataslanıwınıń ele úyrenilmegen yaki kem úyrenilgen kóp sanlı fizikalıq (eń dáslep elektromagnit), ximiyalıq hám biologiyalıq faktorları tásir kórsetpekte. Eń dáslep, ekonomikalıq rawajlanġan ellerdegi xalıqtıń kesellikleriniń quramı hám ózgesheliginde júz bergen ózgerisler áyne usı jaġday menen túsindiriledi.
Bul jerde juqpalı kesellikler saplastırılġan bolıp, olar adamlar óliminiń tiykarġı sebepleri esaplanbaydı. Lekin júrek-qan tamır kesellikleri, ruwxıy kesellikler sezilerli dárejede kóbeydi, «civilizaciya kesellikleri» dep atalġan pútkilley jańa kesellikler: rak, AIJShám basqalar payda boldı. Bunday kesellikler, atap aytqanda júrek-qan tamır kesellikleri ósiwiniń tiykarġı sebepleri kem háreketsheń turmıs tárizi, semiriw, shegiw, psixologiyalıq zorıġıw, stress halatları ekenligi anıqlanġan. Bul qubılıslar insanġa tábiyattıń qúdiretli kúshlerin jılawlaw hám ózin fizikalıq miynetten tiykarınan qutqarıw, bul jumıstı mashinalar, texnika qurallarıne júklep, ózine tiykarınan aqılıy miynet, tártipke salıw hám qadaġalaw funkciyaların qaldırıw imkaniyatın bergen XX ásir civilizaciyasınıń rawajlanıw ónimi bolıp tabıladı.
Rawajlanıp atırġan ellerde basqasha jaġdaydı baqlaw múmkin: bul jerde keselliklerden azap shegip atırġanlar sanı rawajlanġan ellerdegiden kóbirek, keselliktiń aldın alıw yaki dawalanıw imkaniyatı bolsa sezilerli dárejede kemirek. Medicine sarasınıń pásligi, jarlılıq hám antisanitariya sebepli rawajlanıp atırġan ellerde balalar ólimi, bezgek, tuberkulez, traxoma, stolbnyak penen keselleniw dárejesi, epidemiyalıq juqpalı keselliklerdiń payda bolıw itimallıġı rawajlanġan ellerdegi jaġday menen salıstırıp bolmaytuġın dárejede joqarı bolıp tabıladı.
Sońġı maġlıwmatlarġa kóre, dún`ya boyınsha júrek-qan tamır kesellikleri kún sayın artıp barmaqta. Bunday kesellikler kópshilik jaġdaylarda ólim menen tamamlanġanlıġı sebepli jámiyet ushın úlken qáwip esaplanadı. Púlkiljáhan den sawlıqtı saqlaw shólkemi (WHO) esabatlarına kóre, 2005-jılı júrek qan-tamır keselliklerinen 17,5 million insan qaytıs bolġan. Bul kórsetkish barlıq ólim jaġdaylarınıń 30 payızın quraydı. Sonıń qatarda, 7,6 million adam júrek ishemiyalıq keselliklerinen, 5,7 million adam insul`t aqıbetinde ómiden kóz jumġan⁵⁰. Házirgi waqıtda ornatılġan internacionallıq baylanıslar nátiyjesinde mámleketler ortasındaġı úlken júk aġımları, adamlardıń belsendi migraciyası hám keńeygen ekonomikalıq múnásebetler dún`yalıq qásiyetlerge iye boldı hám kóp ġana juqpalı keselliklerdiń tarqalıw tezligin arttırdı. Natipik tuberkulez, qus grippi, shoshqa grippi kibi aldın hesh qashan bolmaġan, jańa keselliklerdiń payda bolıwı sebeplerin de áyne usı jerden izlew lazım.
Áyne payıtta sonı da ayrıqsha atap kórsetiw kerek, XX-XXI ásirde jańa kesellikler sanı kóbeyip barsa da, keselliklerge qarsı gúres quralları da jetilistirilip barılmaqta. Sonıń qatarında XXI ásir iliminiń eń úlken tabısı sıpatında 2008-jılı nemis alımı Xareld cur Xauzen (1936) hayal-qızlarda jatır saratanı keselligin «papilloma» virusı keltirip shıġatuġınlıġın anıqlaġan hám oġan qarsı vakcina jaratqanı ushın ushın Nobel` sıylıġına sazawar boldı. Dún`ya boyınsha ulıwma saratan keselliginiń 5% in jatır rakı quraytuġın, hám hár jılı eki júz mıńġa jaqın hayal-qızlar usı kesellikten biymáhál álemnen kóz jumatuġın edi. Usı kesellikke qarsı vakcinaciyanıń ġalabalasıwı júzlep hayal-qızlardıń salamatlıġı kepiline aynalmaqta. Házirgi kúnde rawajlanġan ellerde 12-14 jastaġı qızlarda jatır saratanı keseligine qarsı vakcinaciya isleri keń ámelge asırılmaqta. Xareld cur Xauzenniń jańalıġı ásir basınıń eń ullı ashılıwlarınıń biri sıpatında tán alınbaqta.
Sonı ayrıqsha atap ótiw lazım, Ózbekstanda xalıqtıń reproduktiv salamatlıġı boyınsha mámleketlik baġdarlama qabıl etilgen bolıp, oġan kóre barlıq wálayatlarda skrining orayları shólkemlestirildi, ana hám bala salamatlıġınıń profilaktikası, «tez járdem» oraylarınıń iskerligi jolga qoyıldı, xalıqtı natipik gripp keselligine qarsı vakcinaciyalaw isleri rejeli ámelge asırılmaqta. 1997-jılı 1-sanlı juqpalı kesellikler ilimiy izertlew institutında jańa laboratoriyanıń shólkemlestiriliwi Ózbekstanda adam organizminde sarı awırıw (gepatit) keselliginiń nek ġana A hám V virusı emesi, al S, D, E virusların anıqlaw imkaniyatın jarattı. Zamanagóy diagnostika texnologiyalarınan keń kólemde paydalanıwdıń jolġa qoyılıwı, dawamlı sarı awırıw keselliginiń aqıbeti bolġan bawır cirrozınıń kemeyiwine hám xalıqtıń ulıwma ómir jasınıń artıwına alıp keldi.