1. Oqıw materialları

Morallıq principler hám ólshemler
Ulıwmainsanıy morallıq principler belgili bir sociallıq múnásibetlerge muwapıq, materiallıq hám mánawiy turmıs procesinde adamlardıń sociallıq turmısınıń, morallıq múnásibetleriniń talapların bir qansha ulıwmalasqan halda sáwlelendiretuġın morallıq sana formaları sıpatında júzege kelgen nızam-qaġıydalar esaplanadı. 
Ulıwmainsanıy morallıq principler dep insannıń mánawiy mánis-mazmunına, parızına, ómiriniń mazmunına hám adamlar ortasındaġı óz-ara baylanıslardıń tábiyatına qatınaslı bolġan ulıwmalıq talaplardı sáwlelendiretuġın, insanlar iskerliginiń ulıwmalıq baġdarın kórsetip beretuġın hám belgili bir minez-qulıq normalarına tiykar bolıp xızmet qılatuġın nızam-qaġıydalarġa aytıladı. Ulıwmainsanıy morallıq principlerge tómendegilar kiredi: insanpárwarlıq, óz-ara járdem, isenim, tatıwlıq, tınıshlıqsúyiwshilik, watanpárwarlıq, ádalatlılıq, adamıylıq, nızamlılıq hám h.k.
Insanpárwarlıq principi – adamlarġa mehir-muhabbat penen qaraw, olardıń haq-huqıqların húrmet etiw, baxıt-saadatı, hár tárepleme kamal tabıwı hámde sociallıq turmısta insan ushın qolaylı shárt-shárayatlar jaratıp beriw haqqında ġamxorlıq qılıwdı ańlatıwshı tuyġılar, kóz-qaraslar jıyıntıġı.
Insanpárwarlıq morallıq tamoyil sıpatında adamlardıń minez-qulqın bir-birewge húrmet hám ġamxorlıq, insannıń kúsh-qúdiretine isenim ruwxında tártipke salıp baratuġın is-háreketlerdi bildiredi.
Insanpárwarlıq principi óziniń huqıqıy ańlatılıwın «Insan huqıqları pútkiljáhán deklaraciyası» (1948-jıl 10-dekabr`), «Ózbekstan Respublikası Konstituciyası» (1992-jıl 8-dekabr`) kibi hújjetlerde tapqan.
«Insan huqıqları pútkiljáhán deklaraciyasında»: «Barlıq adamlar óz qádir-qımbatı hámde hukıqlarında erkin hám teń bolıp tuwıladı. Olarġa aqıl hám hújdan berilgen. Solay eken, bir-birine qatnasta biradarlarsha ruwxtaġı múnásibette bolıwları kerek» (1-stat`ya) dep kórsetilgen.
Ózbekstan Respublikası Konstituciyasında: «Jasaw huqıqı hár bir insannıń ajıralmas huqıqı. Insan ómirine qol qatıw eń awır jınayat» (24-stat`ya) dep kórsetiledi.
Ózbekstanda demokratiyalıq huqıqıy mámleketti qurıwdıń mánawiy negizlerinen birin insanpárwarlıq quraydı. «Insanpárwarlıq – bul ózbek xalqı ruwxıyatınıń ajıralmas pazıyleti. Miyrimsizlik hám zorawanlıq onıń tábiyatına jat», - dep jazġan edi I.A.Karimov «Ózbekstan: milliy ġárezsizlik, ekonomika, siyasat, ideologiya» shıġarmasında. Insanpárwarlıq ózbek xalqınıń barlıq turmıs tarawlarına kirip ketken bolıp, onıń nızam-qaġıydaları morallıq huqıqıy múnásibetlerdi qamtıp alġan halda olardı tártipke salıp turıwshı, basqarıwshı qural esaplanadı.
Házirgi kúnde insandı, onıń haq-huqıqların qorġaw eń aktual masalalerden bolıp tabıladı. Bul áyne payıtta hukıqtı qorġawshı barlıq organlardıń iskerligin túpkilikli qayta qurıwdı insanıylastırıwdı talap etpekte. Bul is 2 qıylı baġdarda alıp barılıwı kerek: 1) Huqıq qorġaw xızmetkerleriniń pútkil iskerligin insanıylastırıw, 2) hár bir xızmetkerdiń iskerligin insanıylastırıw. Insanıylastırıw – insanpárwarlıqtıń ámeldegi ańlatpası.
Watanpárwarlıq principi – «Watandı súyiw iymannan», - degen edi payġambarımız Muhammed alayhissalam. Watandı súyiw watanpárwarlıqtıń negizin quraydı. I.A.Karimov: «.... Watanġa sadıqlıq, watanpárwarlıq óziniń qúdiretli tamırları menen óz shańaraġınıń, ata-babalarınıń ar-namısına, tereń húrmetine, insannıń shaxsıy hújdanına, parızġa hám óz sózine sadıqlıqqa barıp taqaladı». «Watan tuyġısı: «Watan sezimi - usı Watannıń iyesi bolġan xalıqtı biliwden, onıń qádirine jetiwden, nelerge qádir bolġanlıġın tán alıwdan, ullılıġın tán alıwdan baslanadı» delinedi. Watan tuyġısı – ata-babalarımızdıń Watan dep, onıń azatlıġı hám ġárezsizligi jolında jan pidá etkenliklerin, jábir-zulımġa, basqınshılıqqa ushıraġanlıqların yadqa alıw, ġárezsiz, azat hám abat Watanımızġa joqarı itiqat penen jasaw, oġan hámiyshe sadık bolıw.
Morallıq normalar dep bir qıylı is-ámellerge qollanılatuġın ulıwmalıq buyrıqlar hám qadaġan etiwler arqalı adamlardıń is-háreketin tártipke salıwshı ádep-ikramlılıq talaplardıń formasına aytıladı. Morallıq normalar eki qıylı kóriniste boladı:
1) morallıq múnásibetlerdiń quram bólegi formasında orın aladı, 
2) morallıq sana formalarında orın aladı.
Morallıq normalardıń birinshi forması kópshilik adamlardıń bir qıylı is-háreketleri sebepli kelip shıqqan hám keyin ala hámme ushın orınlanıwı shárt qaġıydalar túsin alġan normalar bolıp tabıladı. Ekinshi kórinistegi morallıq norma insan sanasında óz sáwleleniwin tapqan belgili bir qıġıydı sıpatında kórinis tabadı (mısalı, «óltirme», «urlama» hám t.b.). YAġnıy buyrıq meyillik ózgesheligi kózge taslanadı.
Demek morallıq principler – ulıwmalasqan morallıq túsinikler bolsa, morallıq normalar olardı málim birlestiriwge xızmet qaladı, yaġnıy morallıq principlerge ámel qılıw ushın qanday morallıq qásiyetler zárúrligin, bunda adamnıń erki qay tárizde kóriniwi kerekligini kórsetedi. 
Morallıq normalar tek ġana elementar morallıq sana emes, al bálkim sonıń menen birge, adamlardı háreketke úndewshi motiv te bolıp tabıladı. Olar mánawiy hám ámeliy qubılıslardıń sintezi sıpatında neniń múmkin, neniń múmkin emesligin, anaw yaki mınaw shárayatda qanday háreket qılıw kerek, neden ózimizdı tıyıwımız lazımlıġın kórsetken halda xalqımızdı jolġa saladı, yaġnıy múmkin hám múmkin emeslik ólshemin belgilep beredi.
Medicina xızmetkerleriniń kásiplik morallıq normalarına tómendegiler kirdi: álpayımlılıq hám ádeplilik, ápiwayılıq hám kishipeyillik, hadallıq hám rasgóylik, ashıq kewillilik hám tuwralıq, saqıylıq hám miriwbetlilik, óz-ara húrmet, shıe kewillilik, sıpayılıq hám t.b.
Álpayımlılıq – ózge adamlarġa bolġan ishki húrmettiń sırtkı kórinisi. Onıń 10 belgisi bar: insap, aqıl, ilim, joqarı mártebelilik, kórkem peyil, jaqsılıq, sabır, shúyir, múlayımlılıq. 
Álpayımlılıq – kewildegi ardaqlı pikirlerdi, eń siyrek sezim-tuyġılardı, eń iygi niyetlerdi adamlar menen bólisiw, tınıshlıq, salmaqlılıq, qáterjamlıq penen is tutıw degeni.
Ádeplilik – jaqsı tárbiya kórgenliktiń kórinis tabıwı, ózin tuta biliw, pikir júrgiziwde asıqpaw, adamlardıń artınan ġıybat qılmaw, ózgeler pikirin tıńlay biliw, shiyrinsózlilik.
Hadallıq – hár bir insannıń óz kúshi menen miynet etiwi, sonıń esesine tapqan mal-múlki, abıroyı, jámiyette tutqan orın, minez-qulkınıń tuwrılıġı. Rasgóylik hadallıqtıń bir kórinisi bolıp, haqıyqattı aytıw, óziniń de, ózgelerdiń de qádir-qımbatın duoıs bahalaw, jaqsını jaqsı, jamandı jaman dep shıqtan-ashıq aytıw.
Hayalılıq – bul uyalıw, ókiniw, ózin hár qıylı orınsız is-háreketlerden tıya alıw degeni.
«Haya iymannan. Hayalı, ádepli bolıw hár waqıt qayırlı islerge sebep boladı» (hádislerden).
«Wapasızda haya joq, hayasızda wapa joq. Hayasız insan – iymansız, iymansız bolsa insan emes» (Nawayı).
«Insanda udayı turatuġın shıray hám tartımlılıq haya menen iybe. Hayasız júz jansız dene kibi» (Ibn Sino).
Sabır-qanaat – turmıs qıyınshılıqların shıdam menen jeńiw.
Kishipeyillik – adamnıń ózin tábiyiy halda, qanday bolsa sondaylıġınsha hamma menen teń tutıwı.
«Kúshli adamlar hámiyshe ápiwayı» (L.Tolstoy).
«Kishipeyilliktiń jetispewshiligi, aqıldıń jetispewshiliginen bolıp tabıladı» (A.Pop).
«Barlıq nársede, hátteki kishipeyillikte de ólshemdi biliw kerek» (A.Franc).
Moral` hám onıń funkciyaları, jámiyettegi roli.
«Morallıq mádeniyat» ataması «moral`» hám «mádeniyat» túsinikleri tiykarında qáliplesken. Moral` - bul sociallıq turmıstıń hár qıylı formalarındaġı, insan minez-qulqı mádeniyatı hám olar ortasındaġı múnásibetlerdegi morallıq ideallar, maqsetler hám múnásibetlerdiń ámeliy tımsalı.
«Mádeniyat» sóziniń ózi, belgili bolġanınday, latınsha «kultura» degen ibaradan kelip shıqqan bolıp, ol rus tiline qılġanda jetistiriw, qayta islew, tárbiyalaw, jetilistiriwdi ańlatadı.
Mádeniyattıń subyekti, onıń tasıwshısı – bul hám pútkil jámiyet, hám onıń strukturalıq bólekleri: milletler, klasslar, sociallıq qatlamlar, kásiplik jámáátler hám hár bir jeke adam. Hám bul barlıq jaġdaylarda mádeniyat insan iskerliginiń hár qanday tarawınıń hám shaxstıń óziniń jetilisiw dárejesiniń sapalıq jaqtan sıpatlaması bolıp júzege shıġadı.
Morallıq mádeniyat quramalı baġdarlama sıpatında isleydi, ol dástúriy jaġdaylarda ádep-ikramlı is-háreketler qılıwġa járdem beretuġın insaniyattıń ózlestirilgen tájiriybesin, sonday-aq mashqalalı jaġdaylardamorallıq sheshim qabıllawda kómek beretuġın morallıq parasat, intuiciya kibi sananıń dóretielementlerin óz ishine aladı.
Ádep-ikramlılıq jaqsı hám jamannıń qarama-qarsılıġın tusiniwde kórinis tabadı. Jaqsılıq eń áhmiyetli shaxsıy hám sociallıq qádiriyat sıpatında túsiniledi hám shaxstıń shaxslarara múnásibetlerdiń birligin saqlaw hám morallıq kamalatqa eristiriw tilegi menen baylanıslı. Jaqsılıq - adamlar ortasındaġı múnásibetlerde de, insannıń ishki dún`yasında da uyġın birpútinlikke umtılıw bolıp tabıladı. Eger jaqsılıq dóretiwshilik bolsa, onda jamanlıq – bul shaxslarara múnásibetlerdi buzatuġın hám insannıń ishki dún`yasın jemiretuġın nárse.
Barlıq ólshemler, ideyalar hám morallıq kórsetpeler jaqsılıqtı saqlawdı hám adamdı jamanlıqtan irkip turıwdı maqset etip qoyġan. Eger insan jaqsılıqtı qollap-quwatlaw talapların óziniń shaxsıy wazıypası sıpatında ańlasa, onda ol óziniń parızın - jámiyet aldındaġı minnetlerin ańlaydı. Parızdıń orınlanıwı sırtkı tárepten – jámiyetshilik pikiri hám ishki tárepten – hújdan tárepinen qadaġalandı. Solay etip, hújdan óz parızının shaxsıy ańlanıwı bolıp tabıladı.
Insan morallıq iskerlikte erkin – ol parız talaplarına ámel qılıw jolın tańlaw yaki tańlamaw huqıqına iye. Insannıń bul erkinligi, onıń jaqsılıq penen jamanlıqtı tańlaw qábileti morallıq tańlaw delinedi. Ámelde morallıq tańlaw ańsat is emes: kóbinese parızlar hám shaxsıy meyillikler ortasında tańlawdı ámelge asırıw kútá qıyın (mısalı, balalar úyine pul ótkiziw). Eger hár qıylı parızlar bir-birine qayshı bolsa, tańlaw jáne de qıyınlasadı (mısalı, shıpaker biytaptıń ómirin saqlap qalıwı hám onı awırıwdan qutqarıwı kerek; geyde ekewin qatar orınlaw múmkin emes boladı). Morallıq tańlawdıń aqıbetleri ushın insan jámiyet hám ózi (hújdanı) aldındajuwapker bolıp tabıladı.
Moral`diń bul ózgesheliklerin ulıwmalastırıp, biz tómendegi funkciyalardı ajıratıp kórsetiwimiz múmkin: