1. Oqıw materialları

bahalaw - is-háreketlerdi jaqsılıq hám jamanlıq koordinatalarında kórip shıġıw (jaqsı, jaman, ádepli yaki ádepsiz);
regulyativlik yaki tártipke salıw – minez-qulıq normaları, principleri, qaġıydaların belgilew;
qadaġalaw – normalardıń orınlanıwı ústinen jámiyetshiliktiń qaralawı hám / yaki shaxstıń óz hújdanı tiykarında qadaġalaw ornatıw;
integratsiya – insaniyattıń birligin hám insannıń mánawiy dún`yasınıń birpútinligin saqlaw;
tarbiyalıq – pazıyletlerdi hám durıs, tiykarlanġan mánawiy tańlawdı ámelge asırıw qábiletin qáliplestiriw.
Moral` hám onıń funkciyalarınıń anıqlamasınan etika hám basqa pánler ortasındagı parıqlar kelip shıġadı. Eger har qanday ilim bolmısta orın alġan nárselerge qızıqsa, etikanı bolıwı kerek nárseler kızıqtıradı. Kóp ġana ilimiy pikirler faktlerdi súwretleydi (mısalı, suw ​100 gradus cel`ciyada qaynaydı»), etika bolsa normalardı belgileydi yamasa is-háreketlerdi bahalaydı (mısalı, «Sizwádeńizdi orınlawıńız kerek» yamasa «Satqınlıq – bul jamanlıq).
Morallıq normalar
Morallıq normalar úrp-ádet hám huqıqıy normalardan parıqlanadı.
Úrp-ádetler – belgili bir jaġdaydaġı ġalaba is-háreketlerdiń tariyxıy qáliplesken stereotipi. Olar morallıq normalardan tómendegishe parıqlanadı:
- úrp-ádetlerge ámel qılıw onıń talaplarına sózsiz hám sózbe-sóz boysınıwdı ańlatadı, al morallıq normalar bolsa insannıń ańlanġan hám erkin tańlakózde tutadı;
- úrp-ádetler hár qıylı xalıqlar, dáwirler, sociallıq toparlar ushın túrlishe boladı, moral` bolsa universal – ol barlıq insaniyat ushın ulıwmalıq normalardı belgileydi;
- úrp-ádetlerdi orınlaw kóbinese ádet hám átiraptaġılardıń narazılıġınan qorqıwġa tiykarlanadı, moral` bolsa parız sezimine tiykarlanadı hám uyat jáne ókiniw sezimi menen qollap-quwatlanadı.
Huqıq - bul ulıwmalıq májbúriy xarakterge iye bolġan yuridikalıq normalar sisteması. Huqıq normaları morallıq normalardan bir qatar sıpatlamaları menen parıqlanadı:
- huqıq mámleket tárepinen sankciyalanadı, al moral` bolsa shaxsıy itiqat hám jámiyetshilik pikirine tayanadı;
- huqıqıy normalar májbúriy xarakterge iye, al morallıq normalardıń ámelge asırılıwı ıqtıyarıy (qálengen bolsa da);
- huqıqıy normalar nızamlarda, konstituciyada hám t.b. rásmiylestirgen, morallıq normalar bolsa jazılmaġan hám awızeki ráwishte áwladtan-áwladka ótiwi múmkin;
- huqıqıy normalardı orınlamaġanlıq ushın administrativlik yamasa jınayıy juwapkershilik (mısalı, járiyma yaki azatlıqtı sheklew) orın alġan, morallıq sankciyalar bolsa jámiyetshiliktiń qaralawı hám hújdan azabında ańlatıladı.
Geypara morallıq normalar yuridikalıq normalarġa sáykes keliwi múmkin. Mısalı, «urlıq qılma» norması. Siz soarw qoyıwıńız múmkin: «Ne ushın adam urlıqtan bas tartadı?» Eger suddtan qorqqan bolsa, onda sebep morallıq emes, eger ulıq jaman degen pikirge kelsek, onda bul háreket morallıq negizlerge tiykarlanġan. Geypara jaġdaylarda nızam hám moral` ortasında konfliktler kelip shıġadı hám insan óziniń morallıq parızı dep bilgen nárse nızamdı buzıw bolıwı múmkin (mısalı, kimdur jaqın adamınıń ómirin saqlap qalıw ushın dári-dármaq urlaydı).
Dáslepki dáwirlerde morallıq nızamlardı jaratıw din menen tıġız baylanıslı edi, bul bolsa moral`di ilahiy wáhiyden keltirip shıġaradı hám normalardıń orınlanbawın gúna dep biledi. Barlıq dinler hámme iseniwshiler ushın májbúriy bolġan morallıq buyrıqlar toplamın islep shıġadı.
Hár qıylı dinlerde morallıq normalar boyınsha kelispewshilikler joq: adam óltiriw, urlıq, jalġan, zinakarlıq hár úsh dún`yalıq dinlerde gúna dep esaplanadı.
Jámiyettiń mánawiy turmısınıń basqa tarawlarınan (ilim, iskusstvo, din) parıqlı túrde moral` shólkemlesken iskerlik tarawı emes. Ápiwayı qılıp aytqanda, jámiyette moral`diń islewi hám rawajlanıwın támiyinleytuġın birer-bir institut orın almaġan. Hám sonıń ushın, itimal, moral`diń rawajlanıwın sózdiń ádettegi mánisinde (ilim-bilim, din hám basqalardı basqarġanday eti) basqarıw basqarıw múmkin emes. Eger biz ilim hám iskusstvonıń rawajlanıwına belgili bir ġárejet jumsasaq, bir qansha waqıt ótkennen keyin biz sezilerdi nátiyjeni kútiwge haqılımız; moral` máselesinde bul múmkin emes. Moral` barlıq nárseni qamtıp aladı hám áyne payıtta ol uslap bolmaytuġın dárejede.
Morallıq talaplar hám bahalawlar insan ómiri ham iskerliginiń barlıq tarawlarına kirip baradı.
Kópshilik morallıq talaplar sırtqı maqsetke muwapıqlıqqa (bunı orınlań hám siz tabısqa erisesiz yaki baxıtlı bolsaız) emes, al morallıq parızġa (siziń wazıypańız bunı talap kılġanlıġı sebepli bunı orınlań) múrájaat etedi, yaġnıy imperativ – tuwrıdan-tuwrı hám shártsiz buyrık formasına iye. Adamlar moral` qaġıydalarınıń qatań orınlanıwı hár qashan da ómirde tabıslarġa alıp kele bermeytugınlıgına isengen, soġan qaramastan moral` onıń talaplarına qatań ámel qılıwdı talap ete beredi. Bul qubılıstı tek nárse menen túsindiriw múmkin: tek pútkil jámiyet kóleminde, ulıwmalıq esapta anaw yaki mınaw morallıq talaptıń orınlanıwı óziniń tolıq mánisine iye boladı hám qanday da bir jámiyetlik talapqa juwap beredi.
Morallıq principler
Morallıq principler morallıq talaplardı ańlatıwdıń bir tárepi bolıp tabıladı.
Princip orın alġan normalardıń eń ulıwmalıq tiykarlanıwı hám qaġıydalardı tańlaw ólshemi bolıp tabıladı.
Principlar is-háreketlerdiń universal formulaların anıq ańlatadı. Eger qádiriyatlar, joqarı ideallar emocional aspektten qáliplesetugın qubılıslar bolsa, eger normalar ulıwma ańlanbaslıġı múmkin bolsa hám morallıq ádetler hám sanasız kórsetpeler dárejesinde islense, onda principler racional sananıń qubılısı bolıp tabıladı. Olar ayqın ańlatıladı hám sózler járdeminde anıq sıpatlanadı. Morallıq principler qatarına tómendegi morallıq baslamalar kiredi: insanpárwarlıq – insandı eń joqarı qádiriyat dep biliw; al`truizm – jaqınıńa biyġárez xızmet etiw; mehir-shápáát – mútáj bolġanlarġa reyimlilik hám belsendi muhabbat; kollektivizm – ulıwmalıq párawanlıqqa úles qosıwdı sanalı qálew; individuallıqtı (shaxstı jámiyetke qarama-qarsı qoyıwdı) hám egoizmdi (óz máplerin basqalardın máplerinen ústin qoyıwdı) biykarlaydı.
Universal morallıq principler «óltirme», «mehir-shápáátli bol» kibi belgili bir morallıq normalardan tısqarı orın alġan. Olardıń ózgesheligi sonda, olar basqa barlıq konkret normalardı keltirip shıġarıwı múmkin bolġan eń ulıwmalıq formulalardı belgileydi,