1. Oqıw materialları

partikulyar (shańaraqa tiyislilik);

transtsendental (Qudayġa isenimniń kórinis tabıwı).

Sonday-ak, M. Rokichtiń qádiriyatlar klassifikaciyasına ayrıqsha toqtap ótiw zárúr. Ol dún`yadaġı eń belgili metodikanıń avtorı. Bul metodikanıń tiykarġı maqseti shaxstıń qádiriyatlıq baġdarlarınıń ierarxiyasın anıqlaw bolıp tabıladı. Insannıń barlıq qádiriyatların M.Rokich eki úlken kategoriyaġa ajıratadı:
1) terminal (yaki qádiriyat-maqsetler) - insannıń juwmaqlawshı maqset oġan erisiw ushın qılınatuġın barlıq is-háreketlerge ılayıqlıġına bolġan isenimi;
2) instrumental (yaki qádiriyatlar-usıllar) - insannıń minez-qulıq hám is-háreketiniń belgili bir usılı maksetke erisiw ushın eń tabıslısı ekenligine isenimi.
Qádiriyatlardıń hár qıylı klassifikaciyaları bar, tómendegi tablicada olardıń qısqasha bayanı keltirilgen:
Qádiriyatlar klassifikaciyası

Alım	Qádiriyatlar
V.P. Tugarinov	Mánawiy	Tálim, iskusstvo hám ilim
	Sociallıq-siyasiy	Ádalat, erk, teńlik hám biradarlıq
	Materiallıq	Hár qıylı materiallıq námetler, texnika
V.F. Serjantov	Materiallıq	Miynet quralları hám orınlaw usılları
	Mánawiy	siyasiy, morallıq, etikalıq, diniy, huqıqıy hám filosofiyalıq
A. Maslou	Bolmıs (B-qádiriyatlar)	Joqarı, ózin júzege shıġaratuġın adamnıń ózine tán ózgeshelikleri (gózzallıq, mexribanlıq, haqıyqat, ápiwayılıq, ózine tánlik, ádalat hám basqalar)
	defitsit (taqchil) (D-qádiriyatlar)	Qanaatlanbaġan talaptı qánaatlandırıwġa qaratılġan pás (uyqı, qáwipsizlik, ġárezlilik, qáterjamlıq hám basqalar)

Usınılġan klassifikaciyanı analizlep, insan ómirindegi tiykarġı qádiriyatlar neden ibarat degen soraw tuwıladı? Haslında, bunday qádiriyatlar júdá kóp, biraq eń mańızlısı, ulıwmalıq (yaki universal) qádiriyatlar bolıp tabıladı, olar V.Frankldıń pikirine kóre, insannıń úsh tiykarġı bolmısı (ekzestencialları) - mánawiyat, erkinlik hám juwapkershilikke tiykarlanġan. Psixolog tárepinen qádiriyatlardıń tómendegi toparları ajıratıladı («máńgilik qádiriyatlar»):

• 
  adamlarġa málim bir jámiyetke ne bere alatugınlıġın túsiniwge imkaniyat beretuġın dóretiwshilik;
  
• 
  insan ózi socium hám jámiyetten neni alıwı múmkinligin túsiniwge úndeytuġın keshirmeler;
  
• 
  adamlardıń ózleriniń ómirin birer-bir tárizde shekleytuġın faktorlarġa qatnaslı óz ornın (pozitsiyaların) ańlawġa imkaniyat beretuġın múnásibetler.
  

Sonı da atap ótiw kerek, insan ómirinde morallıq qádiriyatlar eń áhmiyetli orındı iyeleydi, óytkeni adamlardıń moral` hám morallıq normalar menen baylanıslı qararlardı qabıllawında jetekshi rol` oynaydı hám bul, óz gezeginde, olardıń shaxsıyatınıń rawajlanıwı hám insanpárwarlıq baġdarlanġanlıġı dárejesin korsetedi.
Insan ómirinde qádiriyatlar sisteması.
Insan ómirinde qádiriyatlar mashqalası psixologiyalıq izertlewlerde jetekshi orındı iyeleydi, óytkeni olar shaxsıyattıń ózegi bolıp tabıladı hám onıń baġdarın belgileydi. Bul mashqalanı sheshiwde qádiriyatlar sistemasın úyreniwge úlken áhmiyet beriledi hám bul jerde S.Bubnovanıń izeleniwleri salmaqlı tásir kórsetti, ol M.Rokicht`iń shıġarmaları tiykarında qádiriyatlıq baġdarlar sistemasınıń ózine tán modelin jarattı (ol ierarxiyalıq hám úsh dárejeden ibarat). Onıń pikirinshe, insan ómirindegi qádiriyatlar sisteması tómendegilerden ibarat:

• 
  eń ulıwalıq hám abstrakt bolġan qádiriyatlar-ideallar (mánawiy hám sociallıq qádiriyatlardı óz ishine aladı);
  
• 
  insan ómir iskerligi procesinde bekkemlenetuġın qádiriyatlar-qásiyetler;
  
• 
  qádiriyatlar-iskerlik hám minez-kulıq usılları.
  

Qádiriyatlardıń hár qanday sisteması udayı qádiriyatlardıń eki kategoriyasın birlestiredi: qádiriyatlar-maqsetler (yaki terminal) hám qádiriyatlar-usıllar (yaki instrumental). Terminallar insan, topar hám jámiyettiń idealları hám maqsetlerin óz ishine aladı, instrumental qádiriyatlar bolsa málim bir jámiyette qabıl qılınatuġın hám maqullanatuġın maqsetlerge erisiw usılların óz ishine aladı. Qádiriyatlar-maqsetler qádiriyatlar usıllardan kóre turaqlıraq, sonıń ushın olar hár kıylı sociallıq hám mádeniy sistemalarda sistemanı qurawshı faktor bolıp xizmet etedi.
Jámiyette orın alġan belgili bir qádiriyatlar sistemasına hár bir adam óz múnásibetlerin kórsetedi. Psixologiyada qádiriyatlar sistemasındaġı insan múnásibetleriniń bes túri ajıralıp turadı (Y. Gudechek pikirien kóre):

• 
  belsendi, ol usı sistemanıń joqarı dárejedegi internalizaciyasında ańlatıladı;
  
• 
  konformal, yaġnıy sırtqı tárepten qabıllanġan, lekin áyne payıtta adam ózin usı qádiriyatlar sisteması menen identifikaciyalamaydı;
  
• 
  indifferenet, bul usı sistemaġa biypárwalıq hám sistemaġa absolyut qızıġıwshılıqtıń joqlıġınan ibarat;
  
• 
  narazılıq yaki biykarlaw, bul sistemaġa kritikalıq múnásibette bolıw hám qaralawda kórinis tabadı;
  
• 
  oppoziciya, bul sistema menen ishki hám sırtkı qarama-qarsılıqlarda ózin kórsetedi.
  

Atap ótiw kerek, insan ómirindegi qádiriyatlar sisteması shaxs strukturasındaġı eń mańızlı quram bólek esaplanadı, sonıń menen birge ol shegaralıq poziciyanı iyeleydi - bir tárepten, bul shaxstıń shaxsıy mánisleri sisteması, ekinshi tárepten onıń motivaciyalıq zárúrlikler tarawı. SHaxstıń qádiriyatları hám qádiriyatlıq baġdarları insannıń jetekshi sıpatı bolıp, onıń biytákirarlıġın hám ózine tánligin atap kórsetedi.
Qádiriyatlar insan turmısınıń eń kúshli tártipke salıwshısı bolıp tabıladı. Olar insandı onıń rawajlanıw jolına baġdarlaydı hám onıń is-háreketi hám iskerligin anıqlaydı. Bunnan tısqarı, insannıń belgili bir qádiriyatlar hám qaliriyatlıq orientirlerge baġdarlanġanlıġı, álbette, jámiyettiń qáliplesiwine tásir kórsetedi.
Bekkemlew ushın sorawlar ham tapsırmalar
1. Moral` degen ne?
2. Moral`diń tiykarġı funkciyaları qanday?
3. Morallıq mádeniyat degen ne? Onıń sub`ekti kim?

4. 
   Morallıq iskerlikte insan erkinliginiń ańlatpası neden ibarat?
   
5. 
   Insan ómirinde qádiriyatlar qanday rol` oynaydı?
   
6. 
   Qádiriyatlarġa anıqlama beriń, olardıń ózgesheliklerin hám klassifikaciyasın kórsetiń.
   
7. 
   Aksiologiya qanday mashqalalardı úyrenedi?
   
8. 
   O.V.Suxomlinskiyge kóre, qádiriyatlardıń jasaw formaların kórsetiń.