1. Oqıw materialları

12-tema. Estetika páni predmeti.
Joba:

1. 
   Estetika pán sıpatında
   
2. 
   Estetikanıń predmeti hám wazıypaları
   
3. 
   Estetikanıń strukturası
   
4. 
   Estetikanıń tiykarġı kategoriyaları
   

Tayanısh túsinikler: estetika, A.Baumgarten, Kant, Gegel`, SHiller, SHelling, iskusstvo, estetikalıq, morallıq hám estetikalıq qádiriyat, estetikalıq baha, estetikanıń wazıypaları, estetikalıq sana, estetikalıq iskerlik, estetikalıq múnásibet, ġalabalıq kúndelik sana, qánigelestirilgen estetikalıq sana, «materiallastırıw», «materiallıqtan shıġarıw», estetikalıq qabıllaw, gózzallıq hám kelbetsizlik, kóterińkilik hám páskeshlik, tragediyalılıq hám kúlkililik.

Estetika eń áyyemgi pánlerdiń biri. Onıń tariyxı eki yarım-úsh mıń jıllıq waqıttı óz ishine aladı. Biraq ol óziniń házirgi atın XVIII ásirde alġan. Oġan shekem bul pánniń tiykarġı mashqalası bolġan gózzallıq hám iskusstvo haqkındaġı pikirler hár qıylı iskusstvo túrlerine baġıshlanġan traktatlarda, filosofiya hámde ilahiyat boyınsha shıġarmalardı óz sáwleleniwin tapqan edi.

«Estetika» atamasın birinshi bolıp ullı nemec filosofı Aleksandr Gotlib Baumgarten (1714-1762) ilimiy aylanısqa kirgizgen. Bunda ol basqa bir ullı nemec filosofı Gotfrid Vilgelm Leybnic (1646-1716) táliymatınan kelip shıqqan halda múnásibet bildirgen edi. Leybnic insannıń mánawiy álemin úsh tarawġa - aqıl-oy, erk-ıqtıyar, sezim-tuyġıga bóledi ham olardıń hár birin óz aldına filosofiyalıq aspektten úyreniw lazımlıġın atap kórsetedi. Baumgartenge shekem aqıl-oydı úyrenetuġın ilim – logika, erk-ıqtıyardı úyreniwshi ilim – etikanıń filosofiyada kópten berli óz ornı bar edi. Biraq sezim-tuyġılardı úyrenetuġın ilim filosofiyalıq statusta óz atına iye emes edi. Baumgartenniń bul boyınsha xızmeti sonnan ibarat, ol «seziw», «seziletuġın» sıyaqlı mánislerdi ańlatıwshı grekshe «aisthetikos» sózinen «estetika» (nemec tilinde «eshtetik») ibarasın alıp, áne usı boslıqtı toltırdı.
Baumgarten estetikanı sezimlik qabıllaw teoriyası sıpatında alıp qaradı. Lekin, kóp ótpey, ol gá «gózzallıq filosofiyası», gá «iskusstvo filosofiyası» sıpatında interpretaciyalana basladı. Estetika iliminiń eń ullı wákilleriniń biri Georg Vilgelm Fridrix Gegel` (1770-1831) bolsa óz lekciyalarına kirisibóliminde bılay dep jazadı: «Estetika» degen at tabıssız shıqqanlıġı hám júzeke ekenligi sebepli basqa atamalardı qollanıwġa urınıwlar boldı. Sózdiń ózi bizdi qızıqtırmaytuġınlıġın kózde tutıp, biz «estetika» atın saqlap qalıwġa tayarmız, onıń ústine, ol ádetiy tilge sińip ketken. Soġan qaramastan, biziń pánimiz maxzmunına juwap beretuġın ibara bul - «iskusstvo filosofiyası» yaki jáne de anıġıraq qılıp aytqanda «kórkem dóretiwshilik filosofiyası».
Gegel`diń «estetika» atamasınan kewli tolmaġanınıń salmaqlı sebepleri bar. Bulardıń biri – joqarıda onıń ózi aytıp ótken pikirleri bolsa, ekinshisi – usı sózdiń barlıq sezim-tuyġılarġa tiyisliligi. Solay eken bul ilim tek estetikalı sezim-tuyġılar hám olardıń kerisin kózde tutadı. Ásirese, mine usı ekenshi sebepke kóre, «estetika» atamasınıń talapqa juwap beriwi shubhalı. Bunıń ústine álleqashan bul ilimniń izertlew sheńberi iskusstvo aymaġınan shıġıp, insan ómiriniń derlik barlıq tarawlarına jayılıp ketken. Sol sebepli «estetika» ataması da ilimiy aylanısqa kirgizilgen.
Endi «Estetika» iliminiń mánisin ańlatatuġın «iskusstvo filosofiyası» hám «gózzallıq filosofiyası» ibaralarına toqtalamız. Estetika tariyxında birinshi ibara tárepdarları kópshilikti quraydı. Lekin iskusstvo bul ilimniń birden-bir izertlew ob`ekti emes. Házirgi payıtta texnika estetikası hám onıń ámeliyattaġı tarawı dizayn, qorshaġan ortalıqtı gózzallastırıw, tábiyattaġı estetikalıq boyınsha mashqalalar meen de usı ilimimiz shıġıllanadı. Demek, onıń qamrawın iskusstvonıń ózi menen ġana shegaralap qoyıwġa haqımız joq. Sebebi búgingi kúnde insan ózin qorshap turġan barlıq nárse-qubılıslardıń gózzal bolıwın, hár qademinde estetikalıqtı seziniwdi qáleydi: biz taġıp júrgen saat, biz kiygen kiyim, biz aydap júrgen mashina, biz jasap atırġan úy, biz miynet qılıp atırġan kárxana, biz paydalanıp atırġan úskene, biz jazıp atırġan qálem, biz dem alatuġın tamasha baġlar – barlıġınan názik bir ruwx sezilip turıwı lazım.
Joqarıda aytılġanlardan kelip shıqsaq, «Gózzallıq filosofiyası» degen ibara bul ilimniń mánisine kóbirek sáykes keledi. Nege degendeol tek iskusstvodaġı gózzallıqtı emes, bálkim insandaġı, jámiyet hám tábiyattaġı gózzallıqtı da úyrenedi. Sonday-aq gózzallıqtan basqa kóterińkilik, tragediyalılıq, kúlkililik, sıyqırlılıq, qıyalıylıq, uygınlıq, náziklik sıyaqlı kópten-kóp túsinikler bar, olardı da izertlew estetika iliminiń moynında. Lekin, bul orında sonı umıtpaw kerek, bul túsiniklerdiń hár birinde gózzallıq bir tárepten element sıpatında qatnassa, ekinshi tárepten, olardıń ózi gózzallıqqa qatnasta element wazıypasın óteydi. Áne usı ózgesheliklerdiń reallıqtı kórinis tabıbiz estetikalıq dep ataymız.
Estetika predmeti tariyxıy háreketsheń hám ózgegiwsheń bolıp tabıladı. Onıń rawajlanıwınıń hár bir jańa tariyxıy basqıshında insannıń dún`yaġa hám ózine estetikalıq múnásibeti tuwralı orın alġan pikirlerdiń tolıq eesligi anıqlandı.
Jańa ásir filosofiyalıq estetikasınıń tiykarshılarınan biri - Immanuel Kant (1724 - 1804). Kant estetikasınıń ózegin onıń estetikalıq pikir haqqındaġı táiymatı quraydı. Usı táliymattıń tiykarı aqıl hám qıyaldıń kognitiv kúshleriniń erkin oyınında júzege keletuġın ishki sezimler bolıp tabıladı. Soġan muwapıq, estetika Kanttıń aytıwına qore, predmeti «sırtqı tuyġılar tuwralı táliymat» penen shegaralanġan ilim statusın iyeledi.
G.F.V.Gegel` estetikanı tábiyat, jámiyet hám iskusstvodaġı gózzallıq ideyaları haqqındaġı táliymat dep biledi. Gegel`diń atap kórsetkenindey, iskusstvo – bul absolyut ruwxtıń pikirlew kórinisindegi ózin-ózi ańlawınan basqa nárse emes.
Estetikanıń «gózzallıq filosofiyası» hám «iskusstvo filosofiyası» sıpatında qáliplesiwinde F.Shiller (1759-1805), F.Schelling (1785-1854) shıġarmaları járdem berdi.
Estetika hám iskusstvo ortasındaġı baylanıslılıqtı Aristotel` atap ótken. Biraq sonısı anıq, estetikalıq insannıń qorshaġan reallıqqa bolġan ózine tán múnásibeti sıpatında gózzallıq hám onıń iskusstvodaġı kórkem sáwleleniwi menen shegaralanbaydı. Estetika estetikalılıqtıń kóplegen kórinisleri tragediyalıq, , kúlkililik, kóterińkilik, páskeshlik, kelbetsizlik hám basqalardıń tek ġana iskusstvodaġı emes, bálkim ómirdegi, real bolmıstaġı formaları menen de qızıġadı.
Estetika predmeti:
1. Tábiyatta, jámiyette, iskusstvoda gózzallıqtıń orın alıwınıń barlıq formaları;
2. Insan tárepinen gózzallıqtı sezimlik ańlaw hám baqlawdıń barlıq formaları;
3. Gózzallıq nızamlarına sáykes dóretiwshiliktiń barlıq formaları.
Estetika - bul gumanitar bilimlerdiń hár qıylı tarawları menen tıġız baylanıslı bolġan filosofiyalıq ilim.
Birinshiden, biz etika hám estetika kibi sociallıq turmıstın specifikalıq tarawları, sonday-aq, olardı bahalaw formaları ortasındaġı óz-ara baylanıslılıqtı atap kórsetiwimiz múmkin. Usı óz-ara múnásibetler iskusstvonıń tariyxıy rawajlanıwınıń tiykarġı nızamlarınan biri bolıp, onıń sociallıq funktsiyası hám mánisin belgileydi hám ańlatadı.
Etika hám estetika jámiyettiń mánawiy hayoti qubılıslarında, shaxstıń is-háreketleri hám minez-qulqında kórinis tabadı. Hár qanday sociallıq qubılıs, is-háreket yaki motiv bir waqıttıń ózinde, bir tárepten, gozzal yaki kelbetsiz, basqa tárepten - jaqsı hám jaman dep bahalanıwı múmkin. Reallıqtıń jeke alınġan «estetikalıq ózgeshelikleri» orın almaġanlıġı kibi moral`diń arnawlı, predmetli-ayrıqshalanġan «faktorı» da joq.
Morallıq hám estetikalıq qádiriyat - bul insannıń sociallıq janzat sıpatında ulıwmaadamzatlıq talapları, qábiletleri hám maqsetleriniń, yaġnıy insan iskerligi hám biliwiniń hár qanday tarawında – miynette hám turmısta, ilim hám siyasatta, iskusstvo hám minez-qulıqta ámelge asırılatuġın morallıq hám estetikalıq sanada sáwleleniwi bolıp tabıladı.
Estetikalıq baha insannıń mánawiy hám fizikalıq imkaniyatların, dóretiwshilik qábiletlerin bahalaw sıpatında insan ómiriniń hár qanday tarawına, sonıń qatarında morallıq-etikalıq tarawına baylanıslı da qollanıladı. Oz gezeginde, etikalıq estetikalıq sıpatında kórinis tabıwı ushın zárúr shártlerdi óz ishine aladı. Bul moral`diń inklyuzivliginen kelip shıġadı.
Biraq, jamáát turmısında, insaniy is-háreketlerde, iskusstvoda etikalıq hám estetikalıqtıń bir-birine sáykes kelmew halatları da orın alġan. bu adamlardıń is-háreketleriniń forması hám mazmunı ortasındaġı sáykessizlikte kórinis tabadı. Anaw yaki mınaw hárekettiń ádep ikramlılıq áhmiyetin unamlı bahalaġan halda, biz bazıda sanalı ráwishte onıń kórinis tabıw formasın itibarsız qaldıramız yaki kerisinshe. Mısalı, ádep-ikramlılıq qaġıydalarına ámel qılıw kóz-qarasınan adamnıń minez-qulqın unamlı sıpatlaġan halda, biz onıń ádep-ikramlılıq rawajlanıw dárejesine itibar qaratpaymız.
Kórkem dóretiwshilik tarawında etikalıq hám estetikalıqtıń birligi ideyası iskusstvo hám moral`diń óz-ara baylanıslılıġında ámelge asırıladı. Gertsen haqlı ráwishte iskusstvonı «ádep-ikramlılıqtıń estetikalıq mektebi» dep atadı. Bul morallıq mashqalalardı ańlawdıń ózine tán usılı bolıp tabıladı. shıġarmanıń temasınıń avtor tárepinen kórkem analizleniwi hám ashıp beriliwi etikalıq hám estetikalıq bahalardıń málim birligi tiykarında ámelge asırıladı, sonıń ushın estetikanıń tómendegi tiykarġı wazıypaların atap kórsetiw múmkin:
1) insan tárepinen reallıqtı estetikalıq biliw procesin úyreniw;
2) sociallıq turmıstıń hám insan minez-qulqınıń hár qıylı qubılısların estetikalıq bahalawdı islep shıġıw;
3) insan tárepinen dún`yanıń kórkem ózlestiriliwi nızamların, kórkem dóretiwshilik nızamların biliw;
4) dún`yanı birpútin ózlestiriw, tábiyatta, jámiyette, iskusstvoda gózzallıqtıń orın alıwınıń barlıq formalarıni ózlestiriw;;
5) insan hám jámiyettiń estetikalıq sanasın qáliplestiriw.
Estetikalık jámiyet turmısınıń ayrıqsha tarawı sıpatında kútá quramalı hám kóp basqıshlı qubılıs bolıp tabıladı. Moral`diń strukturası kibi, estetikanıń da strukturası úsh komponentti óz ishine aladı:
1. estetikalıq ong;
2. estetikalıq iskerlik;
3. estetikalıq múnásibetler.