1. Oqıw materialları

Filosofiyanıń tiykarġı máseleleri. Filosofiyanı úyrenip atırġan hár bir adamda filosofiyada qalġan barlıq mashqalalarġa qaraġanda salıstırmalı ústinirek áhmiyetke iye bolġan, yaġnıy áhmiyetlirek, tiykarġı esaplanatuġın máseleler, mashqalalar orın alġanlıġı yaki orın almaytuġınlıġına qızıġıw erte me, kesh pe álbette júzege keledi. Bul tema tek ġana baslawshı emes, al bálkim professional filosoflar ushın da dıqqatqa sazawar bolıp tabıladı. Olardıń arasında kimdur bul temaġa salmaqlı itibar beredi, kimdur bolsa, kerisinshe, onı áhmiyetli dep esaplamaydı. Filosofiyanıń uzaq tariyxına ulıwmalıq názer taslasaq, álem hám insannıń kelip shıġıwı, rawajlanıwı hám mánisine, sonday-aq, ómirdiń mánisi, insan biliwiniń tábiyatına tiyisli «baqıy» filosofiyalıq mashqalalar derlik barlıq filosofiyalıq táliymatlarda anaw yaki mınaw tárizdeorın alġanlıġının, túrli filosofiyalıq shıġarmalarda, olar áyne kimge hám qaysı dáwirge tiyisliligine qaramastan. qısman yaki, kersinshe, hár tárepleme talqılanıwının gúwası bolamız.
Haqıyqatında da, sana, oylaw, ruwx, ideallıq hám olardıń materiya, tábiyat, bolmıs penen óz-ara qatnası máselelerine óz múnásibetin bildirmegen yaki, óz pikirleri hám juwmaqlarında shubha qılmaġan filosoftı tabıw múshkil. Bul halat óz waqıtında alımlar tárepinen «filosofiyanıń tiykarġı máselesi»n táriyplewge túrtki bergen bolıp bolıp, onda eki aspekt ayrıqsha ajıralıp turadı.
Birinshi aspekt materiallıq hám ideallıqtıń óz-ara qatnasına tiyisli. Soraw bılay qoyladı: «Materiya birlemshi me yaki ruwx (sana)ma?» yamasa, «Oylaw hám bolmıstıń qatnası máselesi pútkil, ásirese, eń jańa filosofiyanıń ullı tiykarġı máselesi».
Ekinshi aspekt birinshi aspekt bilan organikalıq baylanısta bolıp, tómendegisha táriyplenedi: «Dún`yanı biliw múmkin be?» Basqasha aytqanda: «Biz haqıyqıy dún`ya haqqındaġı óz elesletiwlerimiz hám túsiniklerimizde bolmıstı durıs sáwlelendiriwge qabiletlimiz be?» Bul máselede materialistler hám idealistlerdin kóz-qarasları qayshılıq xarakterge iye bolıp tabıladı.
Materialistler hám idealistler. Anaw yaki mınaw filosoflar sorawdıń birinshi bólimine qanday juwap beriwine qarap, materialistler - dún`ya ázelden materiallıq, sana bolsa bul materiyanıń ónimi, dep esaplawshılar hám idealistlar – dún`yanıń negizinde materiyadan aldın payda bolġan hám onı jaratıwshı ideal nárseler hám qubılıslar jatadı, degen pikirdi qorġawshılarġa ajıratıladı.
Bunda idealizmniń eki túri – ob`ektiv hám sub`ektiv idealizm parıqlanadı. Ob`ektiv idealistler – qandayda bir namateriallıq hám insan sanasına baylanıslı bolmaġan (yaġnıy ob`ektiv orın alġan) nárseler hám qubılıslardı ( Quday,dún`yalıq aqıl, ideya, ruwx hám sol kibiler) pútkil bolmıstıń tiykarı dep tan alınadı. Filosofiya tariyxında Platon, Áwlie Avgustin, Foma Akvinskiy, G.Gegel`, N.Berdyaev kibi oyshıllar ob`ektiv idealizm wákilleri bolıp tabıladı. Sub`ektiv idealizm - dún`ya tak ġana individual (sub`ektiv) sana kóz-qarasınan qaralġan halda túsindiriledi. J.Berkli, D.Yum, İ.G.Fixte sub`ektiv idealizmniń jarqın wákilleri esaplanadı.
Filosofiya tariyxında materialistik baġdarlar hám aġımlar da bir qansha. Atap aytqanda, materiyani jaratıw hám joq qılıw múmkin emesligi haqqındaġı pikirlerge alġashqı filosoflardıń shıġarmalarında-aq dus keliw múmkin. Usı sada materializm wákilleri: áyyemgi Qıtay filosofları – Lao czı, Yan CHju;

• 
  Áyyemgi hind filosofları – lokayata baġdarı wákilleri;
  
• 
  Áyyemgi dáwirdiń ataqlı filosofları – Geraklit, Empedokl, Demokrit, Epikur hám basqalar.
  
• 
  Áyyemgi Oraylıq Aziya filosofları - Zardwsht kibiler.
  

Klassikalıq mexanika júzege kelgen hám belsendi rawajlanġan Jańa dáwirde mexanistlik materializm (P.Gol`bax, P.Gassendi, J.Lametri) ásirese keń tarqaldı.
XVIII-XIX ásirlerde filosofiyalıq materializmniń baġdarları:
- antropologiyalıq materializm (L.Feyerbax);
- vul`gar materializm (Fogt, Byuxner, Moleshott);
- dialektikalıq materializm (K.Marks, F.Engel`s) qáliplesti.
Biraq, jáne sonı da atap ótiw lazım, usı klassifikaciyaġa muwapıq materialistler yaki idealistler dep atalıwshı anaw yaki mınaw filosoflar bunday parıqlawġa tiykarsız sxemalastırıw hám ápiwayılastırıw dep qarap, ózin bul baġdarlardıń hesh birine de tiyisli dep esaplamawı múmkin. Bunday kóz-qaraslar sonıń menen túsindiriledi, tuwrıdan-tuwrı hám úzil-kesil tárizde, bul mashqalanı túsiniwge baylanıslı basqasha jantasıwlardı itibarġa almastan táriyplengen «filosofiyanıń tiykarġı máselesi» sózsiz tárizde barlıq filosoflardı eki úlken qarama-qarshı lagerge – materialistlar hám idealistlarga ajıratadı hám bul qubılıstıń ayırım kórinisi sıpatında tek materiallıq hám mánawiy substanciyalardı teń huqıqlı tiykarlar dep esaplawshı dualistlerdi ġana (máselen, R.Dekart) parıqlaydı.
Biraq filosofiyalıq oylaw tariyxında anaw yaki mınaw filosoflar pikirine kóre eń áhmiyetli dep qaralatuġın basqa mashqalalar da orın alġan. Áyne sol sebepli basım kópshilik filosoflar substanciya (dún`yanıń birinshi tiykarı) haqqında pikir júrgizer eken, usı máseleniń qoyılıwın «filosofiyanıń tiykarġı máselesi» menen baylanıstırıwġa meyil emes. Máselen:
Alġashqı antik filosoflar ushın filosofiyanıń tiykarġı mashqalası: «Dún`ya neden jaratılġan?», degen soraw menen baylanısqan. Sol dáwirde bul soraw eń áhmiyetli, tiykarġı, birinshi dárejeli esaplanġan.