1. Oqıw materialları

Filosofiyanıń predmeti. Endi «Filosofiya neni úyrenedi?», degen sorawdı beriwimiz múmkin. Filosofiyanıń predmeti - insanda biliwge qızıġıwshılıq oyatatuġın, mifologiya, din yaki ilim juwaplarınan qanaatlanbaġan insannıń ózine málim bilimler hám tájiriybege, belgili bir itiqat, isenim hám intuiciyaġa tayanġan halda racional tiykarlanġan juwaplar beriwge háreket qılatuġın, sorawlar tuwdıratuġın hár qanday ob`ektiv hám sub`ektiv bolmıs. Basqasha aytqanda, insan óz qızıġıwshılıġı ob`ekti haqqında belgili bir túsinik payda etiw maqsetinde soraw beriwge tiykar bolıwı múmkin bolġan barlıq nárse filosofiyanıń predmeti bolıp tabıladı. Usı múnásibet penen anaw yaki mınaw adamnın filosofiyalıq kóz-qarasları haqqında hám hátteki onıń filosofiyası tuwralı sóz júrgiziw absolyut orınlı boladı hám buġan biz kúndelik turmıste tez-tez dus kelemiz.
Biraq áyne jaġdayda bizdi ilim sıpatındaġı, ayırım insannıń emes, bálkim pútkil jámiyettiń rawajlanıw ónimine aynalġan sociallıq qubılıs sıpatındaġı filosofiya qızıqtıradı hám áyne sol sebepli joqarıda keltirilgen táriypte «insan» túsinigi jıynaq mániste qollanılġan. Bul jerde sonı atap ótiw lazım, filosofiyanıń predmetine biz ulıwmalıq kóz-qarastan bir qansha keń táriyp bergen bolsak ta, ayırım tariyxıy dáwirlerde ádette anaw yaki mınaw sebeplerge kóre belgili bir máseleler sheńberi filosofiyalıq izertlewlerde birinshi orınġa shıġadı.
Máselen, áyyemgi Greciyada kosmocentrizm alġashqı filosofiyalıq táliymatlardıń ózine tán ózgesheligi bolıp, bunda tiykarġı itibar «kosmos», «tábiyat»tı ańlap jetiwge qaratılġan. Keyin ala, áyyemgi grek qala-polisleri gúllengen dáwirde filosoflardıń dıqqat orayınan sociallıq mashqalalar, etika, mámleket qurılısı máseleleri orın aldı. Evropada xristianlıqtıń, Shıgısta islam dininiń keń qamrawlı rawajlanıwı, dinge itiqattıń kúsheyiwi hám mámleket siyasatı dárejesine kóteriliwi nátiyjesinde orta ásirler filosofiyası teocentristlik (grek. theos – oraydan orın alġan quday) ózgeshelikke iye boldı, yaġnıy Quday hám ol jaratqan álem filosofiyalıq qızıġıwshılıqtın tiykarġı predmetine aynaldı. Oyanıw dáwirinde filosofiyada iskusstvo (estetika)ġa hám kóp aspektten insanġa múrajaat qılındı. Jańa dáwir dep atalıwshı XVII-XVIII ásirlerde filosofiya barġan sayın kúsheyip baratırġan ilim menen úzliksiz baylanıstı, nátiyjede filosofiyalıq izertlewlerdiń dıqqat orayınan biliw hám ilimiy metodlar máseleleri orın aldı.
XIX ásirdiń ekinshi yarımında júz bergen «klassik filosofiya» hám racionallıq krizisi irracionallıq, intuitivlik, sanasızlıq mashqalaların kórsetti, XX ásirdiń birinshi yarımında olar «naklassikalıq filosofiya» analiziniń tiykarġı predmetine aynaldı, bul bolsa, óz gezeginde, tekstler logikası, tili, olardı interpretaciyalaw hám kommentariyler beriwge ayrıqsha qızıġıwshılıqtıń oyanıwına alıp keldi. XX ásirdiń sońġı on jıllıqlarında házirgi mádeniyattaġı krizis qubılıslarınıń hám jańa informaciya texnologiyalarınıń, sonday-aq ġalaba kommunikaciya qurallarınıń jedel pátlerde rawajlanıwı menen belgilengen mashqalalardı kún tártibine qoyġan postnaklassikalıq filosofiya qáliplesti. Bul filosofiya wákilleri «tariyxıy rawajlanıwdıń tamamlanġanlıġı», barlıq mánisler hám ideyalar «aytıp bolınġanlıġı» haqqında pikir júrgizip, insan ózine jawılıp atırġan informaciyaġa islew beriwge qábiletli emesligine itibardı qaratar ekan, nasistemalılıq, Evropa dástúriy filosofiyalıq biliminiń negizleri, qádiriyatları hám shegaraların ózgertiw ideyasın ilgeri súredi.
XX-XXI ásir shegarasında eń jańa filosofiyada birinshi orınġa shıqqan hám eń áhmiyetli temalar qatoridan orın alġan jáne bir tema globallasıw processleriniń mánisin hám olardıń rawajlanıw baġdarların anıqlawġa ayrıqsha itibar qaratıldı. Bul processler házirgi waqıtda jámiyet turmısınıń derlik barlıq tarawların qamtıp aldı hám dáwirimizdiń dún`yaġa tanılġan mashqalaların júzege keltirdi, olardıń teoriyalıq hám ámeliy sheshimin tabıw bul mashqalalardı filosofiyalıq dárejede ańlap jetiwdi de kozde tutadı. Xalıqaralıq kólemde ayrıqsha itibar beriw hám kelisilgen háreketlerdi talap etiwshi eń áhmiyetli mashqalalar qatarına ekologiya, demografiya, qáwipsizlik, xalıqaralıq jınayatshılıq, energetika resursları, jarlılıqqa sheek qoyıw mashqalaların kirgiziw múmkin.
Kórip turġanımızday, filosofiyanıń predmetin qanday da bir, qatań sheklengen, belgili bir máseleler sheńberi menen baylanıstırıw múmkin emes. Ol waqıt faktorına hám ob`ektiv sebepler tlplamına qarap, udayı anaw yaki mınaw mashqala yaki olardıń belgili bir jıyıntıġı tárizinde birinshi orınġa shıġadı. Biraq bul basqa temalar, máseleler hám mashqalalar óz áhmiyetini joġaltadı hám filosofiya shegarasınan shetke shıġadı, onıń analiz predmeti bolmay qaladı, degen mánisti ańlatpaydı. Bas temalardı ekinshi, úshinshi yaki onnan da keyingi orınġa ısırıp qoyadı, olar belgili bir dáwirde hám tiyisli shárayatta filosofiyalıq dıqqat orayınan orın alıw yaki filosofiyalıq mashqalalardıń ústinlikke iye baġdarı boylap joqarıġa kóteriliw ushın óz waqıtın «kútip», misli panada turadı, desek, durısıraq boladı. Áyne sol sebepli biz filosofiya tariyxında qızıġıwshılıqtaġı prioritetlerdin udayı ózgeriwin, anaw yaki mınaw másele bosh máselege aynalıwı, filosofiyalıq hámjámiyettiń tiykarġı itibarı malim bir waqıt dawamında oġan qaratılġanlıġın kóremiz.