1. Oqıw materialları

2. Din h’a’m Dintanıw atamalarının’ ta’rifi. Din arabsha so’z ekenligi h’a’mmege ma’lim. Biraq din tu’sinigin tolıq an’lap alıw ushın, onın’ so’zlik h’a’m o`zgeshelik ma’nilerin bo’lek –bo’lek alıp tanısıp, analiz qılıw maqsetke muwapıq esaplanadı. Arab tilindegi dereklerde ko’rsetiliwinshe, din so’zi دان» («dana») feyilinen jasalg’an bolıp, «kimgedur boysınbaq, isenbek, kimgedur qarızdar bolmaq, qılg’an islerine jarasa xoshemetlenbek»; «diynun» so’zi bolsa, «din, iyman, ajr-xoshemet, qılg’an islerine jarasa berilgen xaq» sıyaqlı ma’nilerdi bildiredi.
Uluwma alg’anda, alımlar ma’lim isenim din dep atalıwı ushın u’sh tiykarg’ı qa’siyetge iye bolıwı lazımlıg’ın ko’rsetedi. Bulardan birinshisi, g’ayrı ta’biyiy ilah’(yaki qudaylar) h’aqqındag’ı sezimlerdin’ barlıg’ı Ha’r bir dinde isenim obekti – Quday bolıwı sha’rt esaplanadı.
Dinlerdegi quday h’aqqındag’ı isenimlerdi sha’rtli tu’rde ekige - transtsendent h’a’m immanent qudaylarg’a bo’liw mu’mkin. Transtsendent ilahlarg’a insanlar du’nyasınan sırtta, insanlarg’a h’esh qanday baylanısı bolmag’an, ha`r qanday nuqsansız qudaylar kiredi. Bug’an mısal sıpatında islam dinindegi Allah h’a’m xristianlıqtag’ı Ata quda, yaxudiyliktegi Yaxveni ko’rsetip o’tiw mu’mkin.
İmmanent qudaylar degende bolsa ta’biyattın’ bir bo’legi sıpatında ko’z aldımızg’a keltirilgen, insanlarg’a uqsap ketetug’ın, biraq ta’biyattan tıs jaratıwshan’lıq, buzg’ınshılıq sıyaqlı ku’shlerge iye bolg’an Qudaylar kiredi. Bunday tu’rdegi qudaylar ko’binshe antropomorf (insan ko’rinisinde) yamasa zooantropomorf (yarım adam yarım h’aywan) yaki zoomorf (h’aywan) tu’rinde sa’wlelenedi. Bug’an mısal sıpatında A’yyemgi Mısr, Grek, Rim tsivilizatsiyaları, zamanago’y h’indstan, Qıtay,Yaponiya dinlerin kirigiziw mu’mkin.

• 
  Bu’gingi ku’nde, dintanıwg’a bag’ıshlang’an a’debiyatlarda tiykarınan tomendegi tariyip keltiriledi:
  

1. 
   primitiv diniy sezimler (ruw-qa’wim dinleri) - totemistik, animistik sezimlerge tiykarlang’an, o’z ruwınan shıqqan sıyqırshi,shaman yaki qa’wim aqsaqalına sıyınıwshı dinler Olar millet ha’m ja’han dinleri ishine sin’ip ketken bolıp ha’zirde bazı ka’wimlerde saqlanılıp kelinbekte
   
2. 
   millet dinleri – ma’lim milletke ta’n bolıp, basqa millet wa’killerin o’zine qabıl kılmaytug’ın dinler
   
3. 
   jahan dinleri – du’nyada en’ ko’p tarqalg’an, adamlardın’ milleti h’a’m rassasına qaramastan iseniwi mu’mkin bolg’an dinler.
   

Bunnan tısqarı dinler ta’liymatına ko’re monoteistik – jeke qudaylıq (yahudiylik, islam) h’a’m politeistik - ko’pqudaylıq (hinduiylik, konfutsiychilik) dinleri ha’m t.b bo’linedi.
A’yyemgi da’wirde ko’p mın’ jıllıq tariyxına iye formaları bolg’anın’ ilimiy a’debiyatlarda atap o’tkeni ushın ayırımlarına toqtap o’tpekshimiz. Solardın’’ en’ da’slepkileri
1 Totemizm- onın’’ qa`wimi, yag’nıy “haywanlar ha’m o’simlıkler menen adamlardın’’ qarındaslıq baylanısı barlıg’ın tu’sindiredi. Ha’r bir ruw, qa`wimnin’ ulıwma belgileri to’temleri belgili o’simlık yamasa haywanattan kelip shıqqan dep bilgen. Bir to’temge ta’n bolg’an urp a’detleri ha’m normaları qa’liplesken. Bul din forması Arqa Amerika indeetslerinin’ Ojibve qa’wiminin’ atı menen atalg’anı menen, Avstraliya, Oraylıq Afrika negrleri arasında taralg’anı ha’m qa’liplesken’i izertlengen. Biraq dunyadag’ı barlıq dinlerde totemizm qaldıqları ushıraydı. Bul dinde belgili bir birlestiriwshilık, ta’rtipke salıwshılıq sheklewshilıq (“Tabu”) wazıypaların atqarg’an edi.
2. Animizm (latınsha anhma- rux, jan ma’nisinde)ruxlardın’’ bar ekenligine isendiriw. Adamlar tabiyattin’’ ilaxiy ku’shin ruwxın qorshag’an taw, da’rya, tog’ay, tas h.t.b. barlıg’ın solarg’a tabınıp, haqına duwa oqıp, ha’r tu’rli ma’resimler o’tkergen. Totemizm ha’m animizmge baylanıslı Orta Aziya xalıqlarına ko’plegen u’rp a’det, da’stu’rlerinde ushırasadı.
3. Shamanizm yamasa sıyqırlı (“shaman” so’zinın’’ tungus tilinen awdarması “sıyqırlıq” ma’niste) shamanlar, a’dette belgili ritual ha’reketler arqalı dawıs shıg’arıp, qosıq aytıp, oyıng’a tusip, sekirip, baraban, qon`ırawlar, namalar shertip o’zin ilaxiy ruwxlar, dunyası menen baylanısqan, tilleskendey taqılette “sıyqır” ko’rsetip adamlar isenimine dıqqatina, oy pikirine ta’sir etken. İlaxiy kushler menen bunday baylanısının’’ usılı, jolı turmısta belgisiz, aldın ala bilmeytug’ın sharayatilardan kelip shıqan. Qaraqalpaqstanda porxanlar, Sibirdegi shamanlardan ayırmashılıg’ı az bolsada belgili wazıypalar funktsiyalar atqarg’an edi. Biraq shamanlar a’yyemgi zamanlarda adamlardın’’ pikirlewin, sanasın isenimin bekkemlewde ulken rol atqarıp, ulken a’hmiyetke iye bolg’an. Sıyqırlılıq ko’rsetiwde ko’plegen maqsetler qoyılg’an, solardan to’rlerinen zıyan keltiriwshi a’skeriy sıyqırlıq, muxabbat, den sawlıqqa, awırg’an adamdı emlewge ha’m hawa rayına ta’sir etiwge baylanıslı to’rde ta’sir etip atırg’an.
4. Fetishizm (frantsuzshadan alınıp tumar) jansız zatlarg’a isenim. Mısalı, ha’ykeller, suwretler, tumar, ko’z monshaq x.t.b. muqaddes ilahiy kushke iye dep tusindiriledi. Solay etip a’yyemgi da’wirdegi diniy tusiniktin’ elementleri adamnın’’ o’mir suriwinen’ jasawına turmıs ta’rzine ta’sir etiw arqalı belgili isenimlerddin’ ma’nawiy keshirimlerin, dunyag’a ko’z qarasların, o’z-ara qatnasıqların retlestiriwge xızmet etken.
A’yyemgi dinlerden basqa ha’r tu’rli milliy dinlerde qa’liplesti. Yaxudiylık dini eramızdan burıng’ı 2000 jıllardın’’ aqırında Palestinada qa’liplesti jeke qudaylıq ideyasına ugitleydi. Yaxudiylıktin` muqaddes kitapları “Tawrat” (Musa payg’ambar ta’repinen), “Bibliya” payda bolg’an. Onın’’ ag’ımları ekige bo’linip. a’yyemgi ag’ımları Saduqiy, Farziy, Essey dep ataladı. Bul din X a’sirdin’ baslarında yaxudiyler ma’mleketinin’ qa’liplesiwinde ulken rol atqarg’an ha’m da’slepki patshalar dinastiyasına negiz salg’an İuda qa`wimi sıyıng’an. Bul dinnin’ o’zine ta’n bolg’an u’rp-a’detlerin da’stu’rlerin bayramları da bar. Orta Aziyag’a da bul din jetip kelip tarqag’anı boyınsha mag’lıwmatlar da bar. Xindstang’a ta’n bolg’an din bul induizm veda ha’m braxmanizm ideyalarının’’ evolyutsiyası na’tiyjesinde b.e. deyingi 1 mın’ınshı jıllar ortasında payda bolg’an edi. İudaizmde trimurti kontseptsiyasına negizlenedi. Dunya, a’lemdi, o’mirdi Braxma do’retken, onın’’ ja’ne de Vishnu ha’m Shiva qudayları da bar. Braxma a’lemdi do’retiwshi Vishnu dunya nızamın uslap turıwshı, Shiva kosmostı joq etiw qudiretine iye. Sonın’’ ushında iudaizmde vishnizm, shivaizm, eki ag’ımları qa’liplesken. Bul dinnin’ ideyaları Vedalar (sanskrit tilinde Boljaw ma’nisinde) tiykarına 33 dana, ayırım dereklerde 333 yamas 3339 a’psanalıq qudaylar tuwralı rawayatlardı o’z ishine aladı. Braxmanlıq ta’liymatı ja’miyette adamlar toparın kastalarg’a (sotsiallıq qatlamlarg’a) bo’liwge negizlengen olar qudaylar atinan so’ylewge huqıqılı adamlar. Olardan keyingi sikxizmde (ustaz ma’nisinde) milliy dinler qatarına kirip, XVI a’sirde Arqa Batıs Xindstanda payda bolg’an. Og’an tiykar salg’an guru (ustaz) Nanak (1469-1539j) bolıp İlaxiyat kitabı “Grantx Soxib” (Janob Kitob) ideyası mayda sawdagerler ha’m o’nermentlerdin’ kastashılıq duzimi ha’m feodallıq duzimine qarsı narazılıq bolıp esaplanadı. Kastalar kshatriyler- qudaydın’ qolı, vayshiyler- qudaydın’ sanın’’ en’ to’mengisi shudralar – qudaydın’ ayag’ınan kelip shıqqan dep tusinik berilgen.
A’yyemgi Qıtayda Lao Tszi filosofiyalıq ta’liymatı menen bir da’wirde (Kun fu Tszi) Konfutsiy (551-479) ta’liymatı kelip shıqqan edi. Konfutsiyliktin’’ dereklerinen “Lung- Yuy (“Sawbetlesiw ha’m oy pikirler b.e.sh. VI a’sirde jazılg’an. Bul dinde eki printsip jent- insandı suyiwshilik nızamı ha’m “Li” ja’miyetlıq moral normaları, qag’ıydalar, da’stu’rler a’melge asırıldı. Konfutsiyshilıktin’’ bas qudayı Aspan qudayı edi keyin Konfutsiydin’ o’zide ilaxiylestiriledi ha’m Qıtayda milliy din bolıp qaldı. Daosizm taliymatı b.a’.sh V-III a’sirlerde Qıtayda qa’liplesti. Onın’’ filosofiyalıq printsipleri “Dao-Detszin”de berilip, danıshpan Lao-Tszi ta’repinen jazılg’an. “Dao” - jol ma’nisinde bolıp, ol a’lemnin’ ma’nisi ha’m bas sebebin dunyanın’’ ha’r tu’rliligi deregin ha’mme na’rselerdin’ anası dep tusinik beredi. “Dao” diniy mazmunda bolıp qalmastan, bir waqıttın’ o’zinde ol turmıs qa’lpin, usılın, printsiplerinde belgilep bergen edi.
Yaponiyag’a ta’n bolg’an sintoizm- yapon tilinde sinto- qudaylar jolın bildiredi. Ol din buddizmnin’ yapon turmısına kiriwin’ menen qa’liplesti. Xalıqtin’’ yarımınan ko’bi eki dingede isenedi. 1945 jılg’a deyin bul din Yaponiyada ma’mleketlik esaplang’an. Sintoizm qudayları buddizmdegi ha’r tu’rli personajlardı ta’n aladı. Yaponiyada ken’’ tarqalg’an dinlerden esaplanadı. Juwmaqlap aytqanda joqarı da atap o’tken dinlerdin’ ha’r biri meyli olar a’yyemgi urıwshılıq-qa’wimlik da’wirinde bolsın, a’lbette belgili wazıypalardı atqarıp atırg’an edi. Din tariyxında a’hmiyetli da’wirleri bul dunyalıq dinlerdin’ buddizm, xristianlıq ha’m islamnın’ payda bolıwı bolıp esaplanadı. Milliy dinlerden dunyalıq dinlerdin’ o’zgesheligi olar milletler aralıq xarakterge iye. Ha’r bir dunyalıq din belgili bir tariyxıy jag’daydın’ xalıqlardın’ belgili ma’deniy tariyxıy jag’daylarında juzege kelgen. Sonlıqtan dunyalıq dinlerdin’ ha’r birinin’ o’zinin’ xarakterli o’zgesheligi bar.
U’sh dunyalıq dinnin’ en’ a’yyemgisi buddizm bolıp, ol eramızdan aldın’g’ı VI-V a’sirlerde Xindstanda juzege kelgen. Bul dinge iseniwshiler Qubla, Qubla-Shıg’ıs, Shıg’ıs Aziya ma’mleketlerinden’ Shri-Lanka, Xindstan, Nepal, Butan, Qıtay, Singapur, Malayziya, Mongoliya, Ko’reya, Vetnam,Yaponiya, Kombodja, Birma, Tayland, Laos, Evropa ha’m Amerikanın’ geypara jerlerinde Rossiyanın’ arqası Buryatiya, Kalmıkiyada jasaydı.
Ha’zirgi waqıtta ko’pshilıq ma’mleketlerdin’ xuqıq normalarına tiyqarlanıp dinge iseniwshilerdin’ sanı esapqa alınbaydı. Sonlıqtan shama menen dunyada buddistlerdin’ sanı 400 mlng’a jaqın dep, al olardan 1 mlng’a jaqını monaxlar dep esaplanıladı.
Buddizm xindstanda diniy filosofiyalıq ta’liymat sıpatında payda bolıp, onda ko’plegen nızamlıq derekler ha’m ko’p sanlı diniy bag’darlar bar.
Buddizmnın’ tu’rli milletler ta’repinen ken’ tu’rde qabıllaniwi ha’m onın’’ tarqalıp ketiwinın’’ sebebi onın’’ tu’rli milliy ha’m diniy da’stu’rler menen kelise alıwı bolıp, bul na’rse buddizmnın’’ turmıstin’’ barlıq tarawları, sonın’’ ishinde diniy, ma’deniy, siyasiy, ekonomikalıq qatlamlarg’a kirip barıwına sebep boldı.
Buddizmnin’ tiykarın salıwshı tariyxıy shaxs İlimpazlar bizge shekem jetip kelgen derekler menen bunı tastıyıqlaydı. Buddizmnin’ tiykarın salıwshı haqqında xabar beriwshi folklor ha’m a’debiy shıg’armalar onı Siddxartxa, Gawtama, Shakya Muni, Budda, Tadxagata, Djipa, Bxagavan sıyaqlı atlar menen ataydı. Bul atlardın’’ ma’nisleri to’mendegishe, Siddxartxa- jeke atin’’ Gawtama- urıw atin’’ Shakyamuni- shaklar qa’wiminen shıqqan danıshpan, Budda- nurlang’an, Tadxagata- sonday qılıp sonday ketken’, Djina- jen’impaz, Bxagavan- ta’ntana qılıwshı. Bul atamalar ishinde en’ belgilisi Budda bolıp, usı attan dinge buddizm ataması berilgen.
Ra’smiy buddalıq esapqa bola Budda eramızdan aldın’ g’ı 623 jılda tuwılıp, 544 jılı dunyadan o’tken’ biraq ko’pshilıq izertlewshiler eramızdan aldın’ g’ı 564-413 jıllarda jasag’an dep esaplaydı. Geyparaları 560-410 jıllar dep ko’rsetedi.
Biografiyalarda Buddanın’’ haqıyqıy turmısı menen a’psanalıq turmısı aralasıp ketedi. Sidxartxa Shak qa’wiminın’’ patshalarının’’ biri Shuddxodanın’’ balası edi. Onın’’ sarayı Gimalay taw eteginde Kapilavasti degen awılda bolg’an. Anası malıka, qanshayim – Mayya. Patsha balasın hesh bir kemshilıksiz ta’rbiyalap, qon’sı patshalardın’’ birinin’ qızı Yashadxarag’a uylendirip, onnan Raxula atlı bala tuwıladı. Qıyınshılıq ko’rmey o’sken’ Sidxartxa qartayg’an, awırıw, miynetli qa’lender g’arrını ko’rip, qattı ta’sirlenip, insandı qıyınshılıq ha’m azaptan qutqarıw jolların izlep, 30 jasında saraydı taslap, 5 qa’lenderge qosılıp awılma-awıl gezip, aqırayag’ında bul jollarda belgili maqsettin’’ joq eken’ligin an’lap, olardan ayırılıp, tog’aylardı gezip, bir terektin’’ astinda dem alıw ushın otıradı haqıyqatlıqtı tappag’ansha bul jerden turmawg’a wa’de beredi. Bul otırıwdın’ 49-shı ku’ni qa’lbine «sen xaqıyqatlıqtı taptin’’ » degen dawıs keledi. Onın’’ ko’z aldında pu’tkil barlıq ko’rinedi. Ol ha’mme jerde asıg’ıslıqtin’’ umtılıwshılıqtı ko’redi. O’mir shegi joq uzaqlıqtı go’zlep o’tip baratırg’an edi. İnsan aqılı jetpes bir ku’ni – Trishna-jasaw umiti ha’mmenin’ tınıshın buzıp, o’ltirip ja’ne qayta jaratar edi. Mine endi Budda kimge qarsı gu’resiw kerekligin an’ladı. Sol payıttan Budda- nurlang’an dep ataldı. Ol astında otırg’an terek nurlang’an terek dep ataldı.
Budda o’zinin’ birinshi taliymatın Varanasi qasındag’ı Rishipatana bag’ında o’zinın’’ bes qa’lender doslarına tu’sindirdi olar Buddanın’’ birinshi sha’kirtleri boldı.
Budda o’z sha’kirtleri menen ju’rip, ta’liymatin tarqatqan. Budda 40 jıl dawamında Xindstannın’’ tu’rldi jerlerinde o’z taliymatın tarqatıp, 80 jasında Kushtnagara degen jerde dunyadan o’tken’. Onın’’ denesi xind da’stu’ri boyınsha ku’ydirilip, ku’li 8 budda ja’miyetine bo’lip berilip, ha’r bir ja’miyet onı ko’mgen jerine ibadatxana qurg’an.
Buddanın’’ o’miri haqqında tu’rli a’psanalar payda bolıp, bular boyınsha Budda ko’p jıllar dawamında ko’p tu’rli adamlar xaywanlar tu’rinde tuwılg’an 84 ma’rte ruxaniy, 58 ma’rte patsha, 24 ma’rte dindar, 13 ma’rte sawdager, 18ma’rte maymıl, 12 ma’rte tawıq, 8 ma’rte g’az, 6 ma’rte pil, sonday-aq balıq, qurbaxa, tıshqan, qoyan tu’rlerinde tuwılg’an. Barlıg’ı bolıp 550 ma’rte tuwılg’an. Ol qay jerden’ qay tu’rde tuwılıwın o’zi belgilegen.
Son’g’ı ma’rte qudaylar insaniyattı tuwrı jolg’a baslawı ushın insan ko’rinisinde do’retken’. Bul a’psanalardın’’ geyparaları boyınsha jer ju’zinde Gawtamag’a shekem 6 budda o’tken’. Sonlıqtan buddizmnin’ muqaddes jerlerinde 7 ibadatxana salınıp, 7 terek egiledi. a’psanalar boyınsha 24 budda a’wladı o’tken dese geyparaları mın’ lap buddalar o’tken’ deydi.
Buddizm a’yyemgi Xind diniy filosofiyalıq taliymatı negizinde ju’zege kelgen, a’meliyattan ha’m teoriyadan ibarat diniy sistema. Onın’’ tiykarı- {O’mir- bul azap, aqıret» degen ideya. Budda nızamları boyınsha adam o’zine maslang’an bolıp, o’zinen tuwıladı o’zin-o’zi joq etedi yaki qutqaradı. Bul na’rse Buddanın’’ bodxi bay tereginin’ astinda ashqan {ullı to’rt» shınlıqta bayan etiledi. Ullı shınlıqlardın’’
birinshisi bul dunyadag’ı tiri jasawshılıq azap aqıret, ja’birleniw, japakeshlik bolıp tabıladı tuwılıw-azaplanıw, keselleniw-azaplanıw, muxabbat-azaplanıw, o’liw-azaplanıw x.t.b.

• 
  ekinshisi sol azap aqıretlerdin’ sebebi adamnın’’ o’zinde jaylasqan. Bul sebeplerge adamg’a ta’n bolg’an o’mirden la’zzet alıwg’a, baxıtlı bolıp jasawg’a umtılıwshılıq, baylıqqa, a’melge qızıg’ıwshılıq x.t.b.
  
• 
  Ushinshisi Azap aqıretlerden qutılıwdın’ jolları haqqında. Bular adamnın’’ o’z tilekleri menen na’psilerin tıyıwı, quwanıshqa, baxıtqa, muxabbatqa, a’melparazlıqqa, umtılıwshılıq qa’siyetleri menen sezimlerin waz keshiw.
  
• 
  To’rtinshisi - azap aqıretlerden qutılıw ushın to’mendegi na’rselerge a’mel qılıw kerek. Bul joldan barg’an adam Budda jolın tutadı.
  

1. 
   Danalıq.
   

Meditatsiya
1. Durıs tu’siniw.
2. Durıs niyet qılıw.
3. O’zin durıs tutıw.
4. Durıs an’law
5. Durıs ha’reket qılıw.
6. Durıs qatnasıqta bolıw.
7. Durıs pikir ju’rgiziw.
8.Durıs so’ylew.

2. 
   A’dep ikramlılıq normaları - Budda “Pancha Shila” na’sixatı.
   

1. Adam o’ltiriwden saqlanıw.
2. Urlıqtan saqlanıw.
3. Nekege biyopalıq islemew.
4. O’tirik so’ylemew.
5. Ma’siretug’ın ishimlıqlerdi ishpew.
6. Tu’sten keyin awqatlanıwdan saqlanıw.
7. Oyın ku’lkiden saqlanıw.

8. 
   Bezeniw, boyanıwdan saqlanıw.
   

2. 
   Danıshpanlıq- bul buddizmnin’ tiyqarg’ı maqseti bolıp, zatlar tabiyatin’ durıs tu’siniw.
   

Tu’rli mayda toparlardı esaplag’anda budddizmde eki ag’ım bar
1. Xinayana (kishi digirshik).
2. Maxayana (ulken’ digirshik).
Buddizmnın’’ tarqalıwında Sangxa-budda ja’miyetlerinin’ roli ulken’. Olar jıldın’ xawası jaqsı bolg’an 9 ayda qalama qala, awılma-awıl ju’rip, budda ta’liymatin’ tarqatqan.
Eramızdan aldın’g’ı 273-232 jılları xukmranlıq etken imperator Ashoka da’wirinde buddizmnin’ taralıwına ulken mu’mkinshilıq buddizmnin’ taralıwına ulken’ mu’mkinshilıkler jaratılıp berilgen. Budda ja’miyetleri ha’r qanday basqa din, ma’deniyat yaki urp a’detler qorshawında, aralasıwında bir neshe ju’z jıllar o’zlerin saqlap, reti kelgende olarg’a o’z ta’sirlerin ko’rsetken’.
Buddizmnin’ basqa jer juzilıq dinlerden o’zgesheligi ka’ramatlı bir quday ideyası joq. Buddizm taliymatinda hesh qashan basqa qudaylarg’a sıyınıw qadag’an etilmegen. Biraq olarg’a ibadat etiw, insang’a waqtin’sha ta’selle beriwi mumkin, biraq Nirvana (o’shiw degen ma’nide) jag’dayına alıp barmaydın tek g’ana Budda nirvanag’a alıp barıp, insandı qıyınshılıqtan qutqaradı dep tu’sindiredi. Buddizm taliymatı bir qatar toplamlarda bayan etilgen. Olardın’’ en’ tiyqarg’ısı- Tripitaka (yamasa Tipitaka) – ush sawat ma’nisin an’latadı. Ha’zirgi da’wirde Shri Lankada saqlang’an. Ol eramızdın’ baslarında qa’liplesip, buddizmnin’ xaqıyqıy ma’nisi esaplang’an sutra tekstlerin’ a’dep ikramlılıq tekstlerin’ buddizmnin’ filosofiyalıq ha’m psixologiyalıq mashqalalarına arnalg’an tekstlerden ibarat. Keyin ala sanskrit, qıtay, tibet, ha’m yapon tillerinde buddizmge tiyisli a’debiyatlar ken’’ tarqalg’an, biraq olardın’’ tariyxıy a’xmiyeti kemlew bolıp, Budda o’mirine tiyisli rawayatlar Tripitakada ja’mlengen.