1. Oqıw materialları

Filosofiyanıń dóretiwshilik xarakteri. Filosofiya jámiyet turmısınıń derlik barlıq tarawlarına kúshli tásir kórsetken halda áyne payıtta ilim menen udayı jaqın baylanısta is kóredi. Anaw yaki mınaw ilim qanday mashqalalardı sheshiwine qaramastan, olar menen baylanıslı processler hám qubılıslarġa, yaġnıy pútkil situaciyaġa, atap aytqanda aqır-aqıbetinde alınġan nátiyjelerge filosofiyalıq jantasıw udayı zárúriy shart esaplanadı. Belgili bir ilim predmetine hám onıń aldında turġan mashqalalarġa baylanıslı bunday keń bilimniń ilimniń basqa tarawlarında erisilgen eń sońġı tabısların da sáwlelendiretuġın bir pútin jantasıwsız fundamental ashılıwlar qılıw da, ulıwma ilimniń rawajlanıwıne erisiw de múmkin emes.
Óz waqtında dún`yaġa bolġan (ádettegi, «klassikalıq» fizika sheńberinde uzaq jıllar húkim súrgen jantasıwlarġa qaraġanda) keńirek jantasıw, mısalı, A.Eynshteynge (1879-1955) dún`yanıń kelbetin túsiniwge bolġan pútkilley jańasha jantasıwdı usınıw hám áwelgi fizikanıń basım kópshilik qaġıydaları belgili bir dárejede ġana haqıyqıy bolıp qalġan shárayatda klassikalıq (N`yuton) mexanikasın da óz iishine alatuġın «Salıstırmalılıqtıń ulıwmalıq teoriyasın» táriyplew imkaniyatın berdi. Biraq tábiyiy bir soraw tuwıladı: bul jerde filosofiya shını menen de dóretiwshilik rol` oynaydı ma? Eger dóretiwshilik rol` oynaġan bolsa, bul nede hám qay tárizde kórinis taptı?
Ulıwmalıq dálillerge toqtalmastan, sonı aytıp ótiw orınlı boladı, Eynshteyn sanasında ózinen aldıńġı hám ózi jasap atırġan dáwirdegi filosofiya ideyaları toqnastı. Olar oyshıldıń pútkil dóretiwshilik iskerligine kúshli tásir kórsetti, óytkeni ol racionalistlik filosofiyanıń kóp ġana klassikleri, olardıń ótmishtegi wákilleri hám izbasarları menen talabalıq jıllarında-aq tanısqan edi. «Biz Eynshteyn dóretiwshiligine XX ásir ortalarınıń fizikalıq koncepciyaları hám kelashekke prognozlar kóz-qarasınan, retrospektiv názer taslar ekenbiz, onı insaniyat mánawiy turmısınıń úlken bir basqıshınıń juwmaġı dep esaplaw múmkin. – Bul basqısh tek N`yuton mexanikası menen baslanġanı joq. Pútkil racionalistlik ilim hám XVII ásir filosofiyası onıń negizi esaplanadı. Eynshteyn shıġarmaları menen tanısar ekensiz, Galiley, Dekart, Spinoza, Gobbs, N`yuton qatarların ıqtıyarsız esleysiz – bazıda ideyalardıń ájeptáwir uqsaslıġına dus kelesiz. XVII ásir racionalistlik oylawınıń anıq bolmaġan gipotezaları hám izlenisleri qanday qılıp dóretiwshili, izshil formaġa, kóriniskeiye bolıp atırġanlıġınıń gúwası bolasız. Bul jerde evolyuciyalıq baylanıstıń orın alġanlıġı shák-shubhasız bolıp tabıladı»<sup>7</sup>.
Filosofiyalıq túsinikler hám tábiyiy-ilimiy kóz-qaraslardı parıqlaw ańsat is emes. Biraq filosofiyalıq túsinikler tábiyiy-ilimiy kóz-qaraslarga tásir kórsetkeni, tap sonday-aq ál-Xorezmiy, ál-Ferġaniy, İbn-Sino, Mirza Ulıġbek, İ. N`yuton, A.Eynshteyn kibi ullı alımlardıń ilimiy ideyaları negizinde olardıń keń hám tereń filosofiyalıq bilimleri jatatuġınlıġı shák-shubhasızdir. Áyne usı sebepli kórsetilgen oyshıllardıń bir pútin filosofiyalıq táliymati haqqında bwlmasa da olardıń salmaqlı filosofiyalıq kóz-qarasları haqqında tolıq tiykar bilan sóz júrgiziw múmkin.