1. Oqıw materialları

Bul dáwirde házirgi zaman tábiyattanıw iliminiń tiykarı jaratılġan hám mexanika nızamına tiykar salınġan. Ónermentler, táwipler, alximikler tárepinen qolġa kirgizilgen geypara dáliller sistemalı analizlenip, ulıwmalastırıla baslanġan. İlimiy bilim dúziwdiń tábiyat nızamların matematikalıq táriyplew, teoriyaların tájiriybede sınaw, tájiriybede tiykarlanbaġan diniy hám naturfilosofiyalıq dogmalarġa kritikalıq kóz-qaras penen baylanıslı bolġan jańa ólshemleri hám idealları júzege kelgen. ilim óz metodologiyasın jaratqan hám ámeliy iskerlik zárúrlikleri menen baylanıslı bolġan máselelerdi sheshiwge barġan sayın belsendi túrde baġdarlandırılġan.
Biraq ilim óziniń jańa metodologiyasın jaratıp, ámeliyat ruwxı menen suwġarılġan sayın ol óz tariyxıy tamırı – filosofiya jaġalarınan uzaqlasa baslaydı. Qarap shıġılıp atırġan dáwir aqırına kelip ol filosofiyalıq, diniy, teologiyalıq dogmalardan ġárezsiz rawajlanıwı múmkin bolġan bilimler sisteması sıpatında túsinile baslaydı. Nátiyjeda ilim iskerliktiń óz aldına, gárezsiz tarawına aynaladı. Professional alımlar payda boladı, olardı tayarlawdı ámelge asırıwshı universitet tálimi sisteması rawajlanadı. Óz iskerligi, qarım-qatnas hám informaciya almasıwdıń ayrıqsha formaları hám qaġıydalarına iye bolġan ilimiy hámjámiyet júzege keledi.
XVII ásirde dáslepki ilimiy akademiyalar: London korollik jámiyeti (1660), Parij İlimler akademiyası (1666) shólkemlesedi. Keyin ala Berlinde (1700), Sankt-Peterburgte (1724), Stokgol`mde (1739) hám Evropanıń basqa paytaxt qalalarında ilimiy akademiyalar shólkemlestiriledi. Bul akademiyalardıń eń irisi - London korollik jámiyeti bolıp, ol shólkemlestirilgen waqıtta 55 aġzadan ibarat bolġan. Parij İlimler akademiyası 21 adamnan ibarat quramda is baslaġan. Sankt-Peterburg akademiyasınıń aġzalar shtatında dáslep 11 adam belgilengen. Evropa ellerinde XVIII ásir basına kelip alımlar sanı bir neshe mıń adamġa jetken bolsa kerek, óytkeni ilimiy jurnallardıń (bul dáwirde bir neshe on ilimiy jurnallar basıp shıġarılgan) tirajları mıń danaġa shekem jetken.
3. XVIII-XIX ásirler ilimi naklassikalıq ilim dáwiri dep ataladı. Bul dáwirde kóplegen jeke ilimiy pánler júzege keledi, olarda úlken faktlik materiallar toplanadı hám sistemaġa salınadı. Matematika, fizika, kimyo, geologiya, biologiya, psixologiya hám basqa ilimlerde fundamental teoriyalar jaratıladı. Termodinamika nızamı jaratıldı. Texnika ilimleri júzege keledi hám materiallıq óndiriste bunnan bılay da sezilerli rol` oynay baslaydı. İlimniń sociallıq roli artadı, onıń rawajlanıwı sol dáwir oyshılları tárepinen sociallıq progresstiń áhmiyetli faktorı sıpatında tan alınadı.
XVIII ásirdiń ortalarında dún`yada ilim menen shuġıllanıwshı adamlar 10 mıńnan aspaġan bolsa, XIX ásir aqırına kelip alımlar sanı 100 mıń adamġa jetedi. XVI ásirde «alımlar»dıń yarımınan kóbiregi diniy maġlıwmat alġan klirikler edi. XIX ásirde ilim sociallıq miynettiń óz aldına tarawına aynaldı hám onıń menen universitetler hám institutlardın arnawlı fakul`tetlarin tamamlaġan «dún`yalıq» professional alımlar shuġıllanadı. 1850-jılda dún`yada mıńġa jaqın ilimiy jurnallar basıp shıġarıladı, 1950-jılġa kelip bolsa olardıń sanı 10 mıńnan artadı. 1825-jılda nemec ximigi Yu.Libix ilimiy laboratoriya shólkemlestiredi hám ol alımġa kóp muġdarla dáramat keltire baslaydı. XIX ásir aqırına kelip bunday laboratoriyalar sanı kóbeyedi. İlim kommersantlar, isbilermenler itibarın ózine barġan sayın kóbirek tarta baslaydı. Olar alımlardıń óndiris, sanaat áhmiyetine iye bolġan islerin ġárejet penen támiyinley baslaydı.
4. XX ásirden ilim rawajlanıwında jańa basqısh baslanadı. Bul dáwir fani postnaklassikalıq dep ataladı, óytkeni usı ásir bosaġasında ilimle revolyuciya júz beredi hám bunıń nátiyjesinde ol aldıńġı dáwirdiń klassikalıq iliminen sezilerli dárejede parıq qıla baslaydı. XIX-XX ásirler shegarasında ámelge asırılġan revolyuciyalık ashılıwlar birqansha ilimlerdiń tiykarların lárzege saladı. Matematikada toplamlar teoriyasi hám matematikalıq oylawdıń logikalıq tiykarları kritikalıq analizlenedi, bir qansha jańa ilimler júzege keledi. Fizikada klassikalıq fizikanıń filosofiyalıq tiykarların qayta kórip shıġıwġa májbúrlegen fundamental teoriyalar – salıstırmalılıq teoriyasi hám kvant mexanikası jaratıladı. Biologiyada genetika rawajlanadı. Medicina, psixologiya hámde insan haqqındaġı basqa ilimlerde jańa fundamental teoriyalar payda boladı. İlimiy bilimniń forma-kórinisinde, ilim metodologiyasında, ilimiy iskerliktiń forma hám mazmunında, onıń ólshemleri hám ideallarında álemge belgili ózgerisler júz beredi.
XX ásirdiń ekinshi yarımı ilimdi jańa revolyuciyalık ózgerislerge alıp keledi. Bul ózgerisler ádebiyatlarda kóbinese ilimiy-texnikalıq revolyuciya sıpatında xarakterlenedi. Bul ózgerisler sonıń menen baylanıslı, Ekinshi jáhán ursınan keyin ekonomikalıq rawajlanġan ellerde ilim tabısları ilgeri misli kórilmegen kólemde ámeliyatqa – sanaat, awıl xojalıġı, densawlıqtı saqlaw, kúndelik turmısqa engiziledi. İlim energetikada (atom elektrostanciyaları), transportta (avtomobil qurıw, aviaciya), elektronikada (televidenie, telefoniya, komp`yuterler) ásirese úlken ózgerisler jasaydı. İlimniń rawajlanıwı eń jańa áskeriy texnikanı jaratıwdıń tiykarġı faktorına aynaladı hám «eki lager`»diń urıstan keyingi qarama-qarsılıġı shárayatında háwij alġan qural-jarak jarısı iri mámleketlerdi ilimiy-texnikalıq izertlewlerge úlken ġárejetlerdi sarıplawġa májbúr kıladı.
XX ásirdiń sońġı on jıllıqlarında ilim-texnika progresi informaciya (komp`yuter) revolyuciyası basqıshına qádem qoydı. Bul basqıshtıń ózine tán ózgesheligi sonda, informaciya jámiyet rawajlanıwınıń áhmiyetli resurslarınan birine aynaldı. Usılayınsha ilim menen baylanıslı joqarı texnologiyalar, olar menen baylanısqan halda talim endilikte hár qanday jámiyettiń civilizaciyalıq rawajlanıw dárejesin belgilemekte. İlimiy ashılıwlar hám olardıń ámelge engiziliwi ortasındaġı qashıqlıq múmkin broġanınsha qısqaradı. İlgeri ilim jetiskenliklerinen ámelde paydalanıw usılların tabıw ushın 50-100 jıl waqıt sarıplanġan bolsa, endilikte buġan 2-3 jılda yaki hátteki bunnan da qısqaraq waqıt ishinde erisilmekte.
Mámleket te, jeke firmalar da ilimniń rawajlanıwınıń perspektivalı baġdarlarıni qollab-quwatlawġa úlken ġárejetler jumsawı tábiyiy bir jaġday bolıp qaldı. Nátiyjede XX ásirdiń ekinshi yarımı ilimi jedel pátlerde ósip, sociallıq miynettiń áhmiyetli tarmaqlarınıń birine aynaldı. «Úlken ilim» dáwiri baslandı. Kóp sanlı ilimiy mákemeler isine san-sanaqsız adamlar massası tartıldı. Alıs kásibi siyrek ushırasatugın kásir bolmay qaldı. Házirgi waqıtda ilimiy iskerlik ózderin qızıqtırġan mashqalalardı sheshiwge bunıń pútkil qáwip-qáterin óz moynına alıp qol urgan ayırım oyshıllardıń isi emes, al bálkim buyırtpaġa, rejeli tapsırmaġa baylanıslı isleytugın, onı belgilengen múddette orınlaw hám óz isi haqqında esabat beriwge májbúr bolġan iri jamáátlerdiń isi. Házirgi kúnde ilimiy miynet – industrial miynettiń bir túri. İlim menen shuġıllanıwshı adamlardıń házirgi kúnde «ilimiy xızmetkerler» dep atalıwı orınsız emes.
İlim rawajlanıwdıń joqarı dárejesine erisken bolsa da, lekin ámelde filosofiya menen organikalıq baylanıslı bolıp qalmaqta. Olar belsendi óz-ara tásirge kirisip, bir-biriniń rawajlanıwına nátiyjeli tásir kórsetpekte. Bul jaġday sonıń menen túsindiriledi, filosofiya dáliliy materialġa, sınaqtan ótken ilimiy maġlıwmatlarġa tayanıp, óz abstrakt ideyaların bolmıs penen salıstırıw imkaniyatına iye, ilim bolsa, dálillerdi dizimge alıw hám sıpatlawmenen sheklenbesten, jáne de tiykarlıraq juwmaqlar shıġarıw imkaniyatın qolġa kirgizedi. XXI ásir basına kelip dún`yada alımlar sanı derlik milliongġa jetti, shama menen sonsha adam ilimge xızmetler kórsetiwshi miynet penen bánt (laborantlar, texnikler, baspaxana xızmetkerleri hám t.b.). Jerde áyyemgi waqıtlardan baslap XXI ásirdiń basına shekem jasaġan alımlardıń ulıwma sanın alsaq. olardıń onnan toġız bólegi biziń zamanlaslarımız ekenligi ayan boladı. Rawajlanġan ellerde ilimiy xızmetkerler sanı miynetke jaramlı xalıqtıń derlik 10% in quraydı, ilimdi támiyinlewge milliy dáramattıń 5% nen kóbiregi sarıplanadı.
Házirgi zaman ilimi jámiyet, texnika, ekonomika, mádeniyat, turmıs hám kúndelik ómirdi jolġa salıwshı qúdiretli kúshga aynaldı. Áyne waqıtta adamlar búgin ilimnin qúdiretin ġana emes, al bálkim onıń menen baylanıslı bolġan qáwiplerdi de jaqsı ańlaydı. Házirgi dún`ya óz tabısları hám óziniń joshqınlıġıw ushın ilim aldında juwapker. Biraq ilimiy haqıyqat óz halınsha adamlardıń zárúrliklerine biyparıq. ol biypárwa hám ráhim-shápáátsiz. Birak, İ. A. Karimov sózi menen aytqanda, «kúsh – bilim hám aqıl-oyda»⁸ bolsa, bul kúsh artıp barġan sayın insaniyatqa zıyan jetkizbeslik ushın onnan jáne de ıqtıyatlılıq penen payjalanıw zárúr.
Sonı tán alıw lazım, házirgi waqıtda jámiyet kóp aspektten ilimniń úlken tabısları sebepli ózin ózi joq qılıw jaġasına kelip qaldı. Bul ilimiy progressti toqtatıw kerek, degeni emes. Biraq ilimiy izleniwdi insanıy, ádep-ikramlılıq múnásibetke boysındırıw hám bálkim onıń qaysıdur baġdarların sheklew zárúrligi tuwralı másele kún tártibine qoyılmaqta. İlimiy izleniwdiń insanparvarlasıw, onıń jolları hám aqıbetlerine ádep-ikramlılıq qatnas – bul dáwirimizdiń áhmiyetli mashqalaları bolıp tabıladı.