1. Oqıw materialları

Bekkemlew ushın sorawlar hám tapsırmalar

1. 
   Filosofiya ne tuwralı ilim?
   
2. 
   Filosofiyalıq bilimlerdiń máńis-mazmunı nede?
   
3. 
   Dún`yaġa kóz-qaras degen ne?
   
4. 
   Dún`yaġa kóz-qarastıń tiykarġı formaların kórsetiń.
   
5. 
   Filosofiyanıń tiykarġı mashqalaların kórsetiń
   
6. 
   Filosofiyanıń qanday tiykarġı baġdarları hám usılları bar?
   
7. 
   Filosofiyanıń tiykarġı funkciyaları qanday?
   
8. 
   Házirgi zaman, Ózbekstan hám filosofiyalıq bilimlerdi jańalaw mashqalaları nelerden ibarat?
   

2-tema. Bolmis filosofiyasi (Ontologiya)
Joba:
1. Filosofiyada bolmıs mashqalası. Substanciya hám substrat.
2. Bolmıs formaları. Filosofiyada insan bolmısı hám sana mashqalası
3. Bolmıstıń jasaw usılları hám formaları (háreket, keńislik, waqıt)
4. Házirgi zaman ilimleri materiallıq dún`yanıń dúzilisi hám evolyuciyası haqqında


Tayanısh túsinikleri: ontologiya, bolmıs, bolımsızlıq, substanciya, substrat, tábiyat bolmısı, insan bolmısı, sociallıq bolmıs, mánawiy bolmıs, virtual bolmıs, materiya, háreket, rawajlanıw, absolyut hám salıstırmalı háreket, keńislik, waqıt, relyacion jantasıw, substancional jantasıw, megadún`ya, makrodún`ya, mikrodún`ya, monizm, dualimz, plyuralizm.

SHınında da XX ásirde adamzattıń civilizaciyanıń ilimiy-texnikalıq progress boldırġan jetiskenliklerine kewli tolıp, onnan lázzetleniwi jeterli dárejede ámelge astı dew menen shekleniw onshelli durıslıqqa kelmese kerek. Nege degende, búginliginde sol nárse belgili bolıp atır, adamzat ózin-ózi pútkil planetalıq dárejede tanıp biliw dárejesine kóterilgen payıt ilimniń, texnikanıń jetiskenliklerin aqılġa sıyımlı dárejede ġana paydalanbasa, demek onı basqarıwdıń mádeniyatın iyelewge kúsh salmasa, onda civilizaciyanıń jetiskenliklerinen birotala maxrum bolıp qalıwı hám táájip emes. Biraq bul aktuallıqqa iye wazıypanı sheshiw haqıyqatlıq, ulıwma bolmıs tuwralı tereń bilimge iye bolıwdı talap etedi. Bunı aytpaġannıń ózinde hám adamlar misli SHekspirdiń Gamleti sıyaqlı hár qashan bolmıs, barlıq hám bolmaslıq tuwralı waqıtlar baylanısı úzilgende, burın bekkem kóringen adamzat ómiriniń tiykarına baylanıslı gúmanlanġan, pikir júritken. Onıń ústine «bar bolıw ya joq bolıw» máselesi búginliginde globallıq dárejege qoyılar eken, bolmıstıń ápiwayı ómirlik alġı shártlerinen quramalı filosofiyalıq pikir júritiwlerge, dálillew menen juwmaqlarġa ótiwdiń zárúrligi ózinen-ózi túsinikli. Solay eken, bolmıstıń ne ekenligin tanıp biliw hám pútkil barlıqqa gumanistlik qatnasta bolıw praktikalıq jaqtan hám ilimiy jaqtan hám júdá zárúrli.

Filosofiyanıń bolmıstı izertleytuġın tarawaı - ontologiya. Ontologiya sózi grekshe onthos (haqıyqat, naġız, bar) + logos (táliymat) - barlıq, bolmıs tuwralı táliymat degendi ańlatadı.
Bolmıstı túsiniwde arnawlı ádebiyatlarda turaqlasqan pikir joq desek hám boladı. Bir koncepciyalarda bolmıs konkret, zatlıq, materiallıq bolmıs penen sheklense, ekinshilerinde tek ideallıq bolmıs penen teńlestiriledi.
Durıs bul túsinik dógereginde filosofiya tariyxınan belgili, pikirler talası hesh qashan hám toqtap qalġan emes. Bunıń bir sebebi, shaması, bolmıstıń filosofiyanıń kategoriyalıq apparatınıń ishindegi eń ulıwmalıqqa iye bolġanlıġınan hám bolsa kerek. Aqırı bolmıs degende barlıq ómir súrgen, ómir súrip turġan hám ómir súrip tura beretuġın, sonday-aq ob`ektiv hám sub`ektiv reallıq, barlıq názerde tutıladı. Basqasha aytqanda, tábiyat, adam, onıń oyları, ideyaları, jámiyet bulardıń hámmesi usı túsiniktiń ishine kiredi. Nege degende bular óziniń ómir súriw, jasawınıń formalarınıń hár qıylılıġına qaramastan ómir súrip, jasap turġanlıqtan tutas, pútin bolmıstı, barlıqtı quraydı.
Degen menen, joqarıda eskertkenimizdey-aq, bolmıstı keńislikte hám waqıtta ómir súretuġın real dún`ya, tábiyat, biziń sanamızdan biyġárez ómir súretuġın birinshi qubılıs sıpatında túsindiriw arnawlı ádebiyatlarda ele dawam etiwde. Bulay túsindiriwde, álbette, tábiyiy bolmıs ġana qamtıladı da, onıń ideallıq, virtuallıq hám ruwxıy formaları sırtta qalıp qoyadı. Sonıń ushın belgili orıs filosof - alımı A. G. Spirkinniń bolmıstıń tiykarġı sferaların tábiyatqa, jámiyetke hám sanaġa bóliwinde jan bar<sup>9</sup>. Onıń ústine materialistlik dep atalġan koncepciyalardıń ózinde hám materiya menen ruwxtıń ulıwmalıġı olardıń real ómir súriwi menen dáliyllenedi ġoy.
Durıs, heshkimge sır emes, eger materiya ob`ektiv, real dárejede sub`ektten biyġárez ómir súrse, ruwx tuwralı túsinik eń aldı menen adamnıń sub`ektiv qıyallawı menen baylanıslı. Eger materiallıq penen ruwxıylıqtı salıstırsaq, materiallıq sub`ektten biyġárez jasasa, ruwxıylıq sub`ekt penen tikkeley baylanıslı. Solay eken, bolmıs materiallıq bolmıs hám ruwxıy bolmıs bolıp bólinedi.
Bolmıstı anıġıraq túsiniw maqsetinde «bolmıs» túsinigin «ómir súriw», «bar bolıw», «reallıq» túsinikleri menen salıstırıp qaraġanımızda hám «bolmıstıń» ulıwmalıġın, qalġanlarınan keńligin kóremiz. Usı sebepli «bolmısqa» antinomiya bolarlıq túsinik sıpatında «bolmaslıq, ómir joqlıq» (nebıtie) túsinigi usınıladı. Bolmıstıń ómir súrmey turġan bólegi bolmaslıq, ómir joqlıq boladı. Biraq bul jaġdayda «ómir súriw, bar bolıw» (sushestvovanie) «bolmısqa» qaraġanda ulıwmalıqqa iye. Sebebi ol ishine «bolmaslıqtı, ómir joqlıqtı» hám qamtıydı. «Ómir súrmew, bar bolmaw» (ne sushestvovanie) túsinigi hám bar. Ol geyde potenciallıq bolmıs, al geyde bolmıstıń ótkendegi hám keleshektegi halatı sıpatında qollanıladı. Bunnan sonı kóriw múmkin, bolmıs túsinigi waqıtlıq kóz-qarastan «ómir súriw, bar bolıw» túsiniginen keń.
Reallıq túsinigi bolatuġın bolsa bolmıstıń ómir súrip turġan bóleginiń mazmunın quraydı. Reallıq óziniń mazmunı boyınsha, máselen, fizikalıq (fizikalıq waqıyanı hám qamtıydı), ximiyalıq, biologiyalıq, sociallıq, ruwxıy h.t.b. bolıp bólinedi. Reallıqqa, sonday-aq keleshekke baylanıslı potenciallıq, real múmkinshiliklerge iye birge, qatar jasap, ómir súrip kiyatırġan qubılıslar hám kiredi.
Álbette bolmıs tuwralı másele bular menen tamamlanbaydı. Ásirese bolmıstıń formaların anıqlaw barısında, olardıń tiykarın, mánisin túsiniw júdá zárúrli. Bul boyınsha filosofiyada substanciya kategoriyası bar. Substanciya sóziniń tórkini latındaġı «substantia» - tiykar, tiykardaġı degendi ańlatadı. Substanciya filosofiyalıq planda konkret zatlardıń, waqıyalardıń, qubılıslardıń hám processlerdiń ishki birligin ańlatadı hám olar arqalı ġana ómir súredi. Aytayıq, materiallıq bolmıstıń tiykarında materiya hám materiallıqtıń óz-ara tásiri, al ruwxıy bolmıstıń tiykarında ruwxıy qatnaslar boladı. Ádette substanciyanıń filosofiyalıq túsindiriliwinde eki baġdar kóbirek esapqa alınadı. Birinshisi - ontologiyalıq, ekinshisi - gnoseologiyalıq baġdar. Aytayıq, F.Bekon substanciyanı bolmıstıń eń joqarġı dárejedegi tiykarı sıpatında qarap, onı konkret zatlardıń forması menen teńlestiredi. R. Dekarttıń pikirinshe bolmıstıń tiykarında eki ózinshe biyġárez substanciya: materiallıq hám ruwxıylıq bar. Materiallıq substanciya qashıqlıq, dawamlılıq hám sanlıq ólshem, ruwxıy substanciya oylaw menen belgilenedi. B.Spinozanıń pikirinshe oylaw hám dawamlılıq (protyajennost`) - biyġárez substanciyalar emes, al tutas substanciyanıń qos atributı. Leybnictiń pikirinshe dún`yanıń dúzilisiniń tiykarında kóp túrli biyġárez substanciyalar (monadalar) bar.
Gnoseologiyalıq baġdarġa muwapıq, substanciya shártli ideya bolıp, ol dún`yanıń tiykarında jatadı (Lokk). Al Berkli bolsa, materiallıq substanciyanı hám ruwxıy substanciyanı hám biykarlap, dún`yanı qabıllawdıń gipotetikalıq associaciyası dep qaraydı. I.Kanttıń pikirinshe, substanciya - qabıllawdıń, demek tájriybeniń qálegen sintetikalıq birliginiń múmkinshiliginiń shárti.
Geybir házirgi filosofiyalıq koncepciyalarda substanciya kategoriyasına negativlik qatnas hám joq emes. Máselenkiden, neopozitivistler substanciya túsinigi adamnıń dún`ya tuwralı túsinigin turpayılandıradı, bolmıstıń mánisin túsindiriwdiń ápiwayılasqan hám kúndelikli dárejedegi túsinigi boladı.
Dún`yanıń dúzilisiniń ápiwayılastırılġan taġı bir túsinigi substrat kategoriyası menen baylanıslı. Substrat latınshada «substantia» tiykar degendi ańlatıp, qubılıslardıń ulıwma materiallıq tiykarın, salıstırmalı túrde ápiwayı, sapalı jaqtan elementar materiallıq birliklerdiń jıyındısın ańlatadı. Geybir metafizikalıq koncepciyalarda substrat absolyut elementar, bólinbeytuġın mayda bóleksheler, dún`ya qurılġan elementar tiykarlar sıpatında qaraladı. Máselen, Levkipp, Demokrit, Epikur, Lukreciy Kar ushın substrat - bólinbeytuġın elementar basqasha aytqanda, dún`ya atomlardan hám boslıqtan turadı. Anaksimandr ushın substrat apeyron, Platon ushın absolyut ideya, ruwx, Fales ushın suw, Geraklitte ot bolsa, Aristotel`diń pikirinshe, ómir súrip, jasap turġanlardıń hámmesi málim substrattan payda boladı. Hár qashan tiykarda bir nárse bar, máselen, ósimlikler hám haywanlar tuqımnan payda boladı<sup>10</sup>.
Házirgi fizikalıq ilimlerde belgili zattıń substratı - molekulalar, molekulalardıń substratı - atomlar, ómirdiń substratı - nuklein kislotaları hám beloklıq zatlar boladı.
Bolmıstı substratlıq túsiniwdi tiykarınan metafizikalıq xarakterge iye dep túsindiriw arnawlı ádebiyatlarda ornıqqan. Aqırı, substrat absolyut turaqlı, ózgeristen hám rawajlanıwdan mahrum qubılıs sıpatında qaraladı.
Haqıyqatlıqqa substancionallıq hám substratlıq qatnaslardıń bas ayırmashılıġı sonda, eń birinshisinde zattıń belgili bir túri dún`yanıń tiykarı hám mánisi esaplansa, ekinshisinde belgili, konkret, jeke, elementar birlik dún`yanıń strukturalıq elementi sıpatında esaplanadı. Bul eki podxodta hám bolmıstıń zatlıq túri absolyutlestiredi. Sonlıqtan bolmıstıń substancionallıq, substratlıq, zatlanġan koncepciyaları bir táreplemelikke iye. Sebebi olarda reallıqtıń tek belgili belgileri hám qásiyetleri qamtıladı. Al bolmıstıń filosofiyalıq anıqlaması haqıyqatlıqtıń ulıwma hám universallıq belgilerin óz ishine qamtıydı. Bolmıs bolmaslıq arqalı anıqlanadı. Qaysı jerde bolmaslıq joq bolsa, sol jerde bolmıs bar.
Bolmıstıń qarama-qarsısı bolmaslıq dedik. Eger bolmıs degende bir nárseni, onıń barlıġın túsinsek, bolmaslıq arqalı hesh nárse (nichto), joqlıq túsindiriledi. Gegel`de heshnárse (nichto) absolyut (taza) bolmıs dep ataladı hám tastıyıqlawınsha bir nárse (nechto) joqtan, heshnárseden (nichto) payda boladı.
Bolmaslıqtı házirgidegi, ótken hám keleshektegi waqıyalardıń joqlıġı sıpatında túsiniw múmkin. Búgingi haqıyqatlıq keshe bolmaslıq edi. (biraq ol potenciallıq blmıs edi). Dún`yanıń erteńgi halatı hám bolmaslıq (biraq potenciallıq bolmıs) Ótkendegi tuwralı onıń búgingidegi izi arqalı, al keleshek tuwralı haqıyqatlıqtıń rawajlanıwınıń tendenciyaları arqalı pikir aytıwımız múmkin. Búgingi haqıyqatlıq erteń bolmaslıqqa ketedi. Aqırı kóp ġana tiri maqluqlar erteń ólige aynaladı. Ólim bul ómirdiń joqlıġı degen sóz. Málim individtiń ómirlik bolmısı bolmaslıqqa aynaladı. Solay etip, absolyut bolmaslıq tuwralı gáp bolıwı múmkin emes.
Bolmaslıqtı gnoseologiyalıq mániste túsinsek, biziń biliwimizdiń «gorizontınan» tısqarıda turġan ob`ektler, qásiyetler hám baylanıslar názerde tutıladı. Bul ob`ektlerdiń ómir súretuġınlıġın bilmeymiz, hátteki olardıń tábiyatın kóz-aldımızġa elesletiwimiz hám múmkin emes. Bolmaslıq - bul haqıyqatlıqtıń belgili oblastında ob`ektlerdiń geybir klasslarınıń, olardıń qásiyet hám baylanıslarınıń joqlıġı da. Máselen fizikalıq vakuumda bizge belgiliniń bári de joq. Múmkin, ol jerde gipotetikalıq elementler bolıwı, olar sapalıq jaqtan bizikinen basqa fizikalıq elementlerden qurılġan hám tábiyattıń basqa nızamlarına baġınġan bolıwı múmkin. Biraq biz ushın olar - bolmaslıq. Amerika kontinentin alayıq. Beruniydiń boljawına hám Kolumbtıń sayaxatına deyin Eski dún`yaushın bolmıs emes edi. Sonıń ushın «naġız bolmıs» (sobstvennoe bıtie) túsinigin hám qollanıwdı maqsetke muwapıq keledi dew bar. Naġız bolmıs aktual, bar, házirgi, usı jerdegi bolmıs yaġnıy biz ushın bolmıs. Jiyi-jiyi naġız bolmıstıń ramkasınan tısqarısındaġı bolmıs hám bolmaslıq bolıp túsindiriledi. Ateist ushın quday - bolmaslıq, joqlıq, dinge iseniwshi ushın - haqıyqatlıq, reallıq, ómir súriwshi.
Keń planda ómir súretuġın qubılıs tutas dun`ya. Dún`ya tutaslay alġanda materiallıqqa hám ruwxıylıqqa, haqıyqat hám qıyalıy, múmkin (virtuallıq) hám reallıq, aktuallıq hám potenciallıq h.t.b. bólinedi. Haqıyqıy dún`yanıń tiykarında, basqasha aytqanda haqıyqıy bolmıstıń tiykarında ne bar. Dún`yanıń bul formalarınıń barlıġın ne birlestiredi. Bul sorawġa juwap beriwde filosoflar hár turli koncepciyalarġa iye. Tiykarınan úsh túrli áhmiyetli koncepciyanı bólip kórsetiw múmkin. Olar monistlik, dualistlik hám plyuralistlik.
Monizm (grekshe - monus bir) koncepciyası dún`yanıń tiykarında bir ġana baslama barın tastıyıqlaydı. Bul boyınsha eki baġdar belgili. Olar materialistlik hám idealistlik. Materialistlik ushın dún`yanıń tiykarında materiallıq baslama bar bolsa, idealistler ushın ideallıq baslama, ideallıq, ruwxıy substanciya bar.
Dualizmniń (latınsha -dualus eki jaqlı, eki tárepleme) wákilleri dún`yanıń tiykarında eki ózinshe, biyġárez baslamalar - materiallıq hám ruwxıylıq bar dep tastıyıqlaydı. Máselen, Aristotel` dualist boldı. Ol dún`yanıń tiykarında materiya hám forma bar dep túsindirip, materiya uyań, passiv, al forma aktiv, dóretiwshilik baslamaġa iye dep tusindiredi.
Plyuralizmniń (latınsha -pluraluis -kóp túrli) - wákilleri haqıyqıy bolmıstıń tiykarında kóp túrli ózinshe, biyġárez materiallıq hám ideallıq baslamalar bar dep túsindiredi. Plyuralizmniń geybir wákilleri tiykarınan materiallıq substanciyalardıń birinshiligin maqullaydı. Olarġa, máselen, Áyyemgi Qıtay, Áyyemgi Hindistan, Áyyemgi grek materialistleri kiredi. Aqırı olar bolmıs ottan, hawadan, jerden hám suwdan turadı dep túsindiredi. Kerisinshe, basqaları ruwxıy, ideallıq substanciyalardıń birinshiligin maqulladı. Aytayıq Max, Avenariuslerdiń túsindiriwi boyınsha dún`yanıń elementleri seziwlerdiń hár túrli formaları boladı hám predmet ideallıq seziwlerdiń kompleksinen turadı.
Dún`yanıń tiykarında bir dárejedegi materiallıq hám ruwxıy elementlerdiń kóp túrliligi bar dep túsindiretuġın filosof - plyuralistler hám bar.
Materialistlik kóz-qarasqa muwapıq, bizdi qorshap turġan dún`ya reallıqtıń eki oblastınan turadı. Bul ob`ektiv hám sub`ektiv reallıq. Sanadan tısqarı hám biyġárez jasaġan nárse ob`ektiv reallıq boladı hám ĠmateriyaĠ kategoriyasına ekvivalentlikke iye. Al adam sanası menen ne baylanıslı bolsa hám adam sanasınıń produktı bolsa hám sub`ektiv reallıq sıpatında esaplanadı. Ob`ektiv reallıq bolmıstıń materiallıq formasına, al sub`ektiv reallıq bolmıstıń ideallıq formasına teń. Materialistlik túsindiriwge muwapıq ideallıq reallıq, demek bolmıstıń ruwxıy forması materiallıq bolmıstan ġárezli. Solay eken, bul koncepciyaġa muwapıq, dún`yada materialistlik bolmıstan basqa hesh nárse joq. Bolmıstıń ideallıq forması - materiallıq bolmıstıń produktı. Bul materialistlik realizm. Ob`ektiv reallıq sanadan tısqarı hám ġárezsiz jasaydı.
Házirgi ilimniń tastıyıqlawı boyınsha ob`ektiv reallıq bizge belgili, usı jerde hám házir bar bolmıstıń aktual, hárekettegi bólegi. Pútkil dún`ya tutas berilmeydi. Bolmıstıń házirgige aynalatuġın bólegi hám bar. Bul potenciallıq haqıyqatlıq, urıqlıq formadaġı haqıyqatlıq. Ol payda bolıp kiyatırġan yamasa potenciallıq bolmıs boladı. Bolmıstıń hámmege belgili hám gúmansız jasap turġan bólegi real bolmıs, demek bar bolmıs bolıp anıqlanadı. Sonday-aq bolmıstıń sonday bólegi bar, onıń ómir súriwi, jasawı múmikinlik yamasa múmkin dún`yalar boladı. Bunday bolmıs virtuallıq (latınsha virtualis múmkin bolġan) dep ataladı.
Bolmıstı tábiyġıy hám jámiyetlik bolmıs dep bóliw hám bar. Tábiyġıy bolmıs ádette tábiyattıń zatlarınıń (denelerdiń), processleriniń, halatlarınıń bolmısı sıpatında túsindiriledi. Ol eki túrge bólinedi, dáslepki tábiyatlıq bolmıs (yamasa adamnıń qatnasısız ómir súretuġın tábiyġıy tábiyatlıq bolmıs) hám adam dóretpesi (ekinshi tábiyat) zatlar hám processlerdiń bolmısı.
Ekinishi tábiyat oblastında bolmıstıń mınaday túrleri bar:
- adamnıń bolmısı (zatlar dún`yasındaġı adamnıń bolmısı hám specifikalıq adamzat bolmısı),
- ruwxıylıqtıń (ideallıqtıń) bolmısı (individuallasqan) hám ob`ektivlesken (individuallıqtan tısqarı) ruwxıylıq,
- sociallıqtıń bolmısı. Ol individuallıq bolmıs (jámiyette hám tariyx processinde jeke adamnıń bolmısı) hám jámiyettiń bolmısı sıpatında qaraladı.
Solay etip filosofiyada bolmıs kategoriyasın qarar ekenbiz, onı túsiniwdegi tiykarġı aspektlerdi hám atap ótiwimiz, sonday-aq bolmıstıń atalġan tiykarġı formalarına qısqasha bolsa da toqtap ótiwimiz kerek boladı.
Bolmıs mashqalasınıń pútkil tamırı, mánisi hám mazmunı sonda, bir pútinlik sıpatındaġı bolmıstıń mudamı barlıġı hám onı qurap turġan nárselerdiń: tábiyat, insanlar, jámiyet hám olardıń iskerlikleriniń ótkinshiligi qarama-qarsılıqlı birlikti quraydı. Bunnan sol nárse málim boladı, bolmıs mashqalasın filosofiyada úyreniw dún`ya Ġházir, usı jerde barĠ degen kóz-qarastan baslanıp, bul kóz-qaraslar bir pútin dún`yanıń sheksiz hám mudamı barlıġı, ondaġı nárse hám qubılıslardıń, sonıń ishinde insanlardıń hám waqıtshalıġı hám ótkinshiligi tuwralı kóz-qarasqa qaray rawajlanıp barġan. Bul bolmıs tuwralı filosofiyalıq mashqalanıń birinshi aspektin quraydı.
Bolmıs mashqalasın filosofiyalıq analizi sonı kórsetedi, dún`ya bir pútin, máńgi bar, biraq onı qarap turġan predmetler, qubılıslar óz ómir súriwi, jasawı jaġınan hár qıylı, ótkinshi. Bir pútinlik sıpatındaġı dún`ya ondaġı bar nárselerden ajıralmas xarakterge iye. Bir jaġınan bir pútin dun`ya menen onı qurap turġan predmetler, qubılıslar hám barlar ortasında parıq bolsa, ekinshi jaġınan, dún`ya ózin qurap turġan predmetler, barlar menen ajıralmas birliktegi pútinlikti hasıl qıladı. Bunnan bolmıs tuwralı filosofiyalıq mashqalanıń dún`yanıń birligi máselesi menen baylanıslı bolġan ekinshi aspekti kelip shıġadı.
Bolmıs mashqalasınıń úshinshi aspektiniń mánisi sonda tutas dún`ya hám ondaġı ómir súrip, jasap turġanlardıń bári haqıyqatlıq, ol óziniń ómir súriwiniń, rawajlanıwınıń ishki logikasına iye hám sanadan, jeke individlerdiń hám adamlardıń áwladlarınıń háreketinen aldın berilgen. Bunı bılay túsindiriw múmkin.
Adamlar ózleri jasap qaldırġan dún`yada óz iskerliklerinde máńgilikti ótkinshi nárseler menen baylanıstırıwda, bir pútin dún`ya menen ondaġı hár qıylı nárseler hám qubılıslar ortasındaġı ob`ektiv múnásibetlerdi biliwge kirisedi. Olar ózleri hám dún`yadaġı túrli-túrli nárselerden hám olarda ámel qılatuġın nızamlardan paydalanġan halda túrli-túrli predmetler hám qubılıslardı jańadan jaratıp, olardan óz turmısında paydalanadı.
Bul processte adamlar ózleriniń kundelikli ámeliy, jamiyetlik iskerliklerinde dunyadaġı bar predmet hám qubılıslardıń bazılarınıń olardıń sanasınan ġarezsizligin, bazılarınıń olardıń sanasınan ġarezliligine isenim payda boladı.
Olar bul processte tábiyat penen jámiyet, ózleri menen ózgeler, insan menen tábiyat, insan menen jámiyet, insan menen onıń sanası, insan menen insan, materiallıq nárseler menen ruwxıy nárseler, dene menen jan (ruh) ortasındaġi ulıuma bolmıstı, baylanıslılıqtı anıqlaw menen birge olar ortasında belgili parıqlar barlıġın hám bilip barġan. Bara-bara olar insannıń ózinde hám dene menen ruwx (jan), tábiyiylıq penen jámiyetlik bir-birinen ajıralmaġan halda bolatuġınlıġın, birligin hám bilgen. Biraq adamlardıń bolmıs mashqalasın filosofiyalıq ańlawı olardıń dun`yanıń birligin ilimiy túsiniwden emes, bálkim onıń zárurli tiykarların izlewden ibarat boladı. Sebebi dun`yanıń bolmısı onıń birligi ushın shárt bolsa da, dún`yanıń birligi onıń barlıġında emes edi. Dún`yanıń haqıyqıy birligi onıń materiallıġında, onıń mánisinde.
Sol nárse yadta bolıwı kerek, bolmıs túsinigi bunda materiallıqtan tısqarı ruwxıylıqtı hám óz ishine aladı. Bul jaġınan insan sanası hám, barlıq sanalı hám sanasız iskerlikler hám sana maqsulatları, mánewiy-ruwxıy qubılıslar hám bolmıs túsiniginiń quramına kiredi. Usı sebepli hám sana hesh qashan ańlanġan barlıq, bolmıstan basqa hesh nárse bolıwı múmkin emes. Adamlardıń turmısı olardıń ómiriniń real processi.
Bunı, burın eskertkenimizdey-aq, bolmıs tuwralı filosofiyalıq mashqalanıń úshinshi aspekti sıpatında qaraymız. Demek, bolmıs keń mániste eń ulıwma túsinik sıpatında bir pútin dún`ya hám ondaġı predmet hám qubılıslardan baslap, insan turmısı, sanası, adamlar iskerliginiń bárshe ob`ektiv hám sub`ektiv sharayıtları, hátte jámiyette endi bolatuġın pútin processlerden ibarat hámme reallıqlardı óz ishine aladı.
Endi bolmıstıń tiykarġı formaların sóz etiwge óter ekenbiz, eń aldı menen tábiyġıy bolmıs hám onıń kórinislerin sóz etemiz.
Tábiyġıy bolmıs óz-ara baylanısqan, biraq bir-birinen parıq qılatuġın eki kórinisten ibarat: 1. Tábiyattaġı predmet hám qubılıslardıń, jism hám processlerdiń haslı tábiyġıy bolmısı. 2. Tábiyattaġı predmet hám qubılıslar tiykarında insan tamanınan jaratılġan nárselerdiń tábiyġıy bolmısı.
Tábiyġıy bolmıstıń birinshi kórinisi insanġa deyin, insannan hám onıń sanasınan tısqarıda oġan baylanıslı bolmaġan halda payda bolġan predmetler hám qubılıslar, process hám halatlardı óz ishine alġan tábiyat. Bul arnawlı ádebiyatlarda Ġbirinshi tábiyatĠ degen atqa iye.
Birinshi tábiyat materiallıq bolmıstıń forması sıpatında insanġa deyin bar, insannan hám onıń sanasınan tısqarıda, oġan baylanıslı bolmaġan halda payda bolġanı ushın hám ayrıqsha reallıq kórinisindegi bolmıs esaplanadı. Tábiyġıy bolmıstıń bul forması insan iskerliginiń dáslepki shárti sıpatında insanġa deyin ob`ektiv bar bolġan tábiyattaġı nárseler, qubılıslar hám processlerge tán. Birinshi tábiyattı bulayınsha táriyplew birinshiden kóp ġana faktler, tájiriybe hám ilimiy dáliyller tiykarında, qalaberse, bir waqıtları jasaġan, házir jasap atırġan adamlardıń jeke praktikalıq tájiriybeleri, ómirlik baqlawları hám ilimiy juwmaqları tamanınan tastıyıqlanġan. Ekinshiden, «birinshi tábiyatsız» insannıń jasap ya iskerlik kórsete almaslıġı, bir nárse dórete almaslıġı. Birinshi tábiyattı dúziwshi nárse hám qubılıslar ob`ektiv reallıq sıpatında, insanġa baylanıslı bolmaġan óz nızamları tiykarında ózgeredi, rawajlanadı, ózin-ózi jaratadı. Birinshi tábiyat waqıt hám keńislikte sheksiz. Adam birinshi tábiyattıń materialları tiykarında praktikalıq iskerligi hám sanası menen «ekinshi tábiyattı» jaratadı.
«Ekinshi tábiyattıń» payda bolıwı insanġa «birinshi tábiyatqa» ondaġı predmet, qubılıslar hám processlerge, olardıń nızamlıqların insannıń biliwine baylanıslı.
Anıġıraq aytsaq, «ekinshi tábiyat» insan payda bolġannan keyin insan tárepinen jaratıladı, bul jaġınan ol insan iskerligi hám sanasınıń produktı.
«Ekinshi tábiyat» álbette zárúrlikten payda boladı. Buġan ruchka mısal bola aladı. Óz materialına ılayıq ruchka «birinshi tábiyat» resurslarına tán. Onı qayta islew menen (oġan miynet hám sananı sarıplaw jası) insan onı Ġekinshi tábiyatqaĠ aylandırıp, óziniń jazıw quralın jarattı.
«Birinshi tábiyat» hám «ekinshi tábiyat» bir-biri menen tıġız baylanısqa, ulıwmalıqqa hám ózgeshelikke hám iye. «Ekinshi tábiyat» bir jaġınan, «birinshi tábiyat» sıyaqlı ob`ektiv, real bolmıs bolıp, ol insan sanasınan tısqarıda bolsa, ekinshi jaġınan ol insanġa hám baylanıslı. Sebebi, onda insanlardıń maqsetleri, oyları, ideyaları, bilim hám miynetleri jámlengen. «Ekinshi tábiyat», «birinshi tábiyat» hám insan bolmısın baylanıstırıwshı, olar shegarasındaġı bolmıs bolıp, tábiyġıy bolmıstıń ózine tán forması sıpatında «birinshi tábiyat» bolmısına qarata hám insan bolmısına qarata hám ózinshe biyġárez bolmıs.
Bolmıstıń ózine tán formalarınıń jáne birewi bul insan bolmısı.
Insan bolmısı ayrıqsha adam bolmısı hám pútkil adamzat bolmısın tutaslay alġanda olar júdá ózinshelikke iye. kórinislerinde payda bolıw tárepinen ózine tán. Biraq insan bolmısında tábiyat hám jámiyettegi hámme nárseler ushın ulıwmalıq bolġan tamanlar, qásiyetler hám tán. Bul jaġınan insan bolmısıı óz tábiyatı hám mánisine góre eń quramalı, hámme bolmıs formalarınıń málim tamanlarınıń dialektikalıq birligin tutadı.
Insan bolmısında, áwele insannıń tábiyat rawajlanıwınıń produktı sıpatında tábiyiy bolmıstıń hár eki formasına tán tamanlar menen birge jámiyetlik-tariyxıy rawajlanıwdıń hám produktı sıpatında onda bárshe formalarına tán tamanlarınıń jıyındısı jámlengen.
Adamnıń konkret individ sıpatında ómir súriwiniń, jasawınıń birinshi alġı shárti - onıń denesiniń ómiri.
Adamnıń denesi - tábiyattıń denesi. Deneniń bolıwı adamdı ótkinshi ete aladı. Demek, adamzat bolmısındaġı alġı shárt - deneniń ómir súriwi, jasawı (ómir súriw, jasaw ómirdiń nızamlarına, organizmlerdiń rawajlanıw hám óliw cikllarına, tábiyattıń cikllarına h.t.b. sáykes), onıń keminde júdá zárúrli (sonıń ishinde fundamentallıq) talapların qanaatlandırıw.
Bul boyınsha birinshiden, materiallıqtıń ruwxıylıqqa baylanıslı birinshiligi dáliyllenedi, oylaw ushın adamnıń denesiniń tirishiligin támiyinlew kerek. Ekinshiden, bul pikirden hár bir jeke adamnıń huqıqına baylanıslı áhmiyetli saldarlar shıġadı. Tiykarġı huqıq individlerdiń tirishilikti, ózlerin-ózleri saqlaw hám adamzattıń ózin-ózi saqlap qalıw, jasap qalıwı (vıjivanie) boladı. Adam awqat, kiyim, turaq jayġa iye bolıwı kerek. Bul adamzat ádalatlıġı kóz-qarasınan ġana emes, al adamzattıń ómir súriw, jasaw kóz-qarasınan hám durıs.
Úshinshiden, adamnıń tábiyġıy organizm, tiri dene sıpatında ómir súriw, jasaw faktınan onıń tirishilik nızamlarına, eń aldı menen násillik nızamlarına baġınatuġınlıġın dálilleydi. Demek adamzat bolmısınıń tábiyiy-biologiyalıq Ġólshemi menenĠ abaylap qatnas jasaw kerek. Adam biologiyası - salıstırmalı ózinshe hám tutas dún`ya, biraq tábiyattıń tutaslıġına hám júdá enisken. Adam organizminiń ekologiyalıq balansın buzıw adam ushın qáwipli hám qıyratıwshılıq aqıbetlerge alıp keledi.
Tórtinshiden, filosofiya adamnıń denesi menen onıń qumarlarınıń, tolġanıslarınıń, psixikalıq halatlarınıń arasındaġı baylanıstı izleydi.
Jeke adamnıń bolmısı - dene menen ruwxtıń dialektikalıq birligi. Deneniń xızmet etiwi miydiń hám nerv sistemasınıń jumısı, al olar arqalı individtiń psixikası, ruwxıy turmısı menen tıġız baylanıslı. Ruwxtıń jumısı belgili dárejede adamnıń denesiniń sawlıġınan ġárezli. Maqal bar, saw denede saw ruwx. Ruwxtıń hám roli joqarı.
Adam ózine-ózi tek birinshi emes, al «ekinshi tábiyat». Oylar hám emociyalar - adamzat individi bolmısınıń tutas bolmısınıń áhmiyetli tárepi. Dástúriy filosofiyada adamdı jiyi-jiyi «oylaytuġın zat» dep túsindiriletuġın edi. Bul adam bolmısın analizlewdegi birinshi alġı shártlerdiń dárejesinde durıs. Adam, shınında da oylaytuġın jeke zat sıpatında ómir súredi. R.Dekarttıń «Men oylap turıppan, demek jasap turıppan» dewinde jan bar. R.Dekart máseleni bılay qoyġan: adam bolmısınıń specifikasın túsiniw ushın ne áhmiyetlirek: adamnıń qálegen basqa zatqa uqsap ya basqa zatlardıń ishinde jasawı ma yamasa oylawdıń arqasında (oylawdı Dekart keń mániste túsinedi) adamnıń óziniń ómir súriw, jasawı, demek oylaytuġın adam sıpatında qáliplesiwi tuwralı pikir júritiwge uqıplılıġı maW
Besinshiden, tábiyġıy talaplarġa iye adamnıń tábiyġıy tiri dene bolıwı menen óndiristiń hám adamlardıń qatnasıġınıń (obshenie) arasında dialektikalıq óz-ara baylanıs birlik bar.
Adamnıń ómir súriwiniń, bolmısınıń specifikası úsh túrli bolmıslıq ólshemge iye. Birinshiden, jeke adam eń aldınan oylaytuġın hám sezetuġın «zat» (dene). Sonıń menen birge ol Homo sapienske tiyisli hám onıń rawajlanıwınıń, dún`yanıń evolyuciyasınıń málim basqıshındaġı individuallıq maqluq boladı. Bul adam bolmısınıń ekinshi ólshemi. Adam, sonday-aq, sociallıq-tariyxıy maqluq. Bul adam balasınıń úshinshi ólshemi. Bul adamzat ómir súriwiniń úsh ólshemi hám adam bolmısınıń tiykarġı minezlemeleri.
Insan bolmısı bolmıstıń bir pútin birliginde qanday áhmiyetke iye hám onda qanday orın tutadı degen soraw filosoflardı mudamı qızıqtırıp keldi. Bul máseleni anıqlaw júdá zárúrli. Aqırı filosofiya tariyxında adamdı mayda bir qubılıs sıyaqlı túsindirgen ideyalar hám koncepciyalar kóp boldı. Hátteki adam rodınıń bolmısınıń ózi dún`yanıń sheksiz iskerligindegi ĠqısqashaĠ epizod sıpatında ġana qaraladı. Búginliginde basqa ideyalar (olardı tek filosoflar ġana maqullap qoymaġan) aktuallasıp tur. Bul boyınsha million, júz jıllap, on jıllap adamnıń hám adamzattıń tirishiligi unikallıq dárejedegi Ġadamzatlıq eksperimentkeĠ enisken. Aqırı, insan dún`yada tek jasap ġana qoymaydı, ózi jasap atırġan dún`yanı tanıp biledi hám oġan tásir qıladı, dún`yanı hám ózin ózlestirip, ózgertip baradı, ruwxıy dóretiwshilikke qatnasadı. Insan bunda, eń dáslep óz bolmısın biliw ushın, óz bolmısı onıń táġdiri ushın tolġanısqa túsedi, qayġıradı da. Sonıń ushın adam bir pútin bolmıs sistemasındaġı óziniń qarama-qarsılıqlı rolin ańlap alıwı, óz bolmısı hám dún`ya bolmısı aldında óz juwapkershiligin seziwi hám atqarıwı zárúrli. Ásirese hárbir adamnıń adamzat teginiń (rodınıń) bolmısı hám adamzat civilizaciyasınıń táġdiri ushın juwapkershiligi haqqında másele qáwiplirek jaġdayda turıptı. Bunda adamnıń ruwxıy rawajlanıwı hám aqılı úlken rol` oynaydı. Sonıń ushın ruwxıylıqtı ayrıqsha bolmıs sıpatında qarawdıń áhmiyeti joqarı.
Ruwxıylıq - kóp túrliliktiń birligi, ol sana hám sanasızlıq (sanasızlıq hám óziniń ómir súriw, jasaw hám kórinisi boyınsha hár qıylı) qamtıp, tábiyġıy tillerdegi hám jasalma belgi - simvollıq sistemalarda materiallasıp jámlesken bilimlerdi óz ishine aladı. Ruwxıy produktalarġa hám processlerge, sonday-aq, adamzat qatnasıġınıń normaları hám principleri kiredi. Bularġa ádep-ikramlıqtıń, huqıq, kórkem dóretiwshiliktiń norma hám principleri de kiredi.
Ádette Bolmıstıń formasındaġı ózgesheliklerdi esapqa ala otırıp, ruwxıylıqtı ekige bóliw múmkin.
1. Ruwxıylıqtıń individuallasqan bolmısı
2. Individuallıqtan tısqarı ob`ektivlesken ruwxıylıqtıń bolmısı
Ruwxıylıqtıń individuallasqan bolmısı eń aldı menen individtiń sanasın óz ishine aladı.
Sananıń ómir súriw specifikası onıń processleriniń háreketsheńliginde. Sonday-aq bul processlerdiń qálegen sırtqı baqlawdan jasırınlıġında. Bul aġıstı tikkeley uslawdıń bir ġana jolı onıń sanasında bolıp atırġan process tuwralı individtiń óziniń esabı. Sananıń aġısın individuallıq tolıqlıqta qaytadan tiklewdi ele adamlar úyrengen emes. Aqırı sana júdá tez ózgeriske túsip otıratuġın tásir, sezimler, qayġı, tolġanıslar, oylar menen birge biraz turaqlı ideyalardıń, isenimlerdiń, bahalıqlardıń, ustanovka, stereotip h.t.b. jıyındısı sıpatında ómir súredi.
Degen menen usınday xaotiklikke, sananıń aġısına qaramastan belgili tártip, baylanıs, birlik, dúzilisinde, turaqlılıq hám ġalabalıq bar. Aytayıq, sananıń aġısınan onıń jeke elementleri, fragmentleri, kórinisleri ġana alınadı. Bular taza sub`ektiv tásirler yamasa ob`ektiv nátiyjeler boladı. Biraq tariyxıy rawajlanıw processinde adamlar ózleriniń sanası menen ne bolıp atırġanın baqlawdı úyrenedi, hátteki óziniń oyları, sezimlerin, sanasınıń halatın basqa adamlar menen talqılaydı da. Buġan adamzat qatnasıġı hám belgili dárejede mádeniyat hám tiykarlanġan. Sebebi mádeniyat jiyi-jiyi adamnıń ishki tájriybesine burılġan, bul tájriybeni xudojniktiń ayrıqsha sıpatlaw hám túsindiriwine tiykarlangan. Durıs, bul jerde real qıyınshılıq bar, adamnıń sarasın «tiykarġıda» uslaw qıyın, ádebiyatta hám iskusstvoda sana tuwralı gáp olardıń tiline «awdarılġan» jaġdayda beriledi.
Ruwxıylıqtıń individuallasqan bolmısınıń taġı bir specifikası sonda, sananıń konkret processleri jeke adamlardıń tuwılıwı menen payda bolıp, ólimi menen birge óledi. Bul sananıń iskerliginiń barlıq nátiyjesiniń minnetli túrde óliwin, joq bolıwın ańlatpaydı. Olardıń ekinshi, individuallıqtan tısqarı ruwxıy formaġa ótetuġınları, sonday-aq qatnasıq payıtında ekinshi adamlarġa beriletuġınları saqlanadı.
Ruwxıylıqtıń bolmısınıń individuallasqan formalarınıń «mikrodun`yasın» psixologiya izertleydi. Bul másele, báribir, sana tuwralı ilimlerge hám filosofiyada jeterli dárejede izertlenbegen. Sananı janapay baqlawlarġa tiykarlanġan podxodlar ġana rawajlanġan. Aytayıq, adamlardıń júris-turısları hám olardıń ózleri tuwralı olardıń tiykarında jatırġan motivler, maqsetler, ideyalar, oylar tuwralı pikir aytamız.
Adamzat sanası tuwralı belgili sheklerde sananı izertlewdiń janapay metodları (fiziologiyalıq yamasa minez-qulıqlıq) effektiv túrde qollanıladı. Biziń ásirimizde adamzat miyi tuwralı ilim ayrıqsha jetiskenliklerge eristi. Degen menen tábiyat tanıw ilimleriniń sana tuwralı tabısları menen báribir, mashqalalar sheshilgen joq, al qıyınlastı.
Sananıń ómir súriwi, jasawı, sóz joq, miydiń iskerligi, individtiń denesiniń ómir súriwi menen baylanıslı. Biraq ruwxıylıqtıń individuallasqan forması bolmısınıń dialektikası sonda, sana hám onıń barlıq kórinisleri onıń tábiyiy-biologiyalıq processleri bolmaydı.
Sananıń elementleri hám sananıń ózi, álbette, miydiń oraylarınıń birinde lokallasadı. Biraq olar (sananıń elementleri hám sana) keńislikten tısqarılıqqa iye. Aqırı oy, tolġanıs hám obraz fizikalıq predmetler hám, taza materiallıq halatlar hám emes. Olar ideallıq dúzilis. Sana waqıtı hám dún`yanıń fizikalıq waqtında lokallasıp, specifikalıq ózgesheliklerge iye: oy barlıq fizikalıq tezliklerde tez ótip, keńislik hám waqıttıń «aldına shıġıwı» múmkin. Adam ózi jasamaġan dáwirlerdi oysha «jańġırta aladı». YAdtıń járdeminde adam sanası búgingige ótkendi engiziwi qıyal hám pikirlewdiń járdeminde keleshek tuwralı oylawı, tolġanıwı múmkin. Biraq adamnıń sanasında házirgi boladı. Sananıń ótkeni izsiz joq boladı. Degen menen ótken tolġanıslar adamnıń psixikasında saqlanıp qaladı. Waqtı-waqtı sananıń ótkeni aktuallasadı, qaytadan házirgige aynaladı.
Adamnıń sanası bir waqıtta onıń ózin-ózi ańlawı, demek adam tárepinen onıń óziniń denesin, oyların, sezimlerin, jámiyettegi jaġdayın, basqa adamlar qatnasın, qullası ózin ayrıqsha hám birlikli jeke adam sıpatında sanalı túrde ańlawı, tusiniwi.
Ózin-ózi ańlaw processleri tárpinen ulıwma óziniń sanasınıń aġısınan bóliniwi múmkin, biraq ol bul tutas aġıstan bólek jasamaydı. Ózin-ózi ańlaw - biziń sanamızdıń ózinshe orayı. Sonıń ushın hám iri filosoflar (máselen, Kant) adamdı (jeke adamdı) onıń ózin-ózi ańlawı menen birlikte qaradı. Adamnıń «meni» hám ózin-ózi ańlaw ajıralmas birlikte.
Individuallasqan ruwxıylıq ózine sanasızlıqtı (bessoznatel`noe) hám kirgizedi. Álbette bul másele tartıslı. Báribir eki soraw qoyıladı: sanasızlıq barma? Eger bar bolsa, ol qalay jasaydı, ómir súredi?
Kóp ġana adamlar sanasızlıqtıń barlıġın júdá maqullaydı. Hátte onı individtiń psixikalıq iskerliginiń, onıń ruwxıy tutaslıġınıń zárúrli tárepi dep qaraydı.
Sanasızlıqtıń birinshi dárejesi. Adamnıń óziniń denesiniń, onıń geybir qarapayım máp, talap, záriwliklerin qanaatlandırıw boyınsha funkciyaların kombinaciyalawdaġı sanasız psixikalıq qadaġalawı. Bul qadaġalaw avtomat túrde (sanasız túrde) iske asadı. Sanasızlıqtıń mexanizminiń buzılıwı psixikalıq qıyınshılıqlarġa alıp keledi (máselen, adam saw ayaqları menen júre almay qaldı deyik). Geybir tilekler, niyetler, túsler, patologiyalıq ruwxıy halatlar (fobiya, paranoyya h.t.b.) sanasız (yamasa azġana sanasız).
Sanasızlıqtıń ekinshi dárejesi. Bul adamnıń tándar, sergek, zeyinli, hátte uyıqlamaytuġın halatına uqsas processleri hám halatları. Biraq olar sananıń maydanına ensede belgili waqıtqa deyin sanalı túrde tanıp bilinbegen, ańlanbaġan bolıp qala beredi. Máselen, kúndelikli ómir baqlawımız boyınsha «oy pisip jetildi», «oy kelip tur», «men oylap turman» deymiz hám tiykarınan, oydıń, obrazdıń sanasızlıqtıń ishinde payda bolġanlıġın hám onıń sońġı ańlanıwın anıqlaymız. Buġan awır, qáwip-qáterli tásirden, informaciyanıń shekten tısqarı kóleminen qorġanıw ushın «qısıp shıġarılġan» adamnıń qısınıspaları, qayġırıwları hám kiredi.
Sanasızlıqtıń úshinshi dárejesi ruwxtıń adamnıń janında pisip jetilisken oy-pikirlerinde, geypara kórkem, ilimiy, filosofiyalıq hám basqa da intuiciyalarda kórinis tabadı. Bul processlerde sanasızlıq sana menen, adamnıń sezimleriniń hám aqıl-oyınıń dóretiwshilik energiyası menen, sana menen ótlesip ketken.
Sanasızlıq mashqalasındaġı qarsılıq hám qıyınlıq sonda, sanasızlıqtıń jeke fragmentleri ġana kórinis tabadı. Olar hám bolsa psixikalıq processlerdi sananıń tutıwı túrinde boladı. Báribir dıqqat qoyıp baqlawlar, onıń ústine, ásirese psixiatrlardıń, psixologlardıń, filosoflardıń, jazıwshılardıń dóretiwshilik processti, tús kóriw, psixikalıq patologiya h.t.b. baqlawlar sanasızlıqtıń barlıġın moyınlatıp, onı analizlewdi talap etedi.
Individuallasqan ruwxıylıqtı ayrıqsha bolmıs sıpatında qaray otırıp, onı filosofiya adamnıń bolmısı hám dún`yanıń bolmısı menen baylanısta qaraydı. Dún`yanıń bolmısında individuallasqan ruwxıylıqtıń, bolmısınıń ornın anıqlaw menen dástúriy hám házirgi táliymatlardıń (táliymat wákilleri, aytayıq, R.Dekart, I.Kant, M.Xaydegger, J.P.Sartr) individuallasqan ruwxıylıqtıń adamzattıń ómir súriw, jasaw formalarınıń basqaları menen salıstırġanda ózinshe artıqmashılıġı kórinis tabadı.
Individuallasqan ruwxıylıqtıń bolmısı individtiń bolmısınıń áhmiyetli tárepi. SHınında da, adamnıń denesi bolmasa (demek tábiyat óziniń evolyuciyasın ámelge asırmaġan hám bolar edi), adamnıń sanası tap usı búgingi dárejede bolmaġan bolar edi. Durıs, adam «sanasın joġaltadı», biraq jasaydı. Biraq bul norma emes. Adamnıń ómir súriwi sanasızlıqtan hám ġárezli.
Individuallıq sananıń bolmısı (sanasızlıqtıń ta) bolmıstıń tek salıstırmalı ózinshe forması ġana. Individuallasqan ruwxıylıq jámiyetlik adamda lokallasqan, tiykarınan jámiyettiń bolmısı hám tariyxtıń rawajlanıwı menen belgilengen ruwxıylıqtıń ayrıqsha bir túri bolıp tabıladı. Usı sebepli hám individuallıq hám individuallıqtan tısqarı ruwxıylıq sonshelli ótlesken, olar biri ekinshisine aġılıp turadı. Konkret adamnıń sanasın ulıwma ruwxıy iskerliktiń nátiyjeleri onnan «sırtqa shıġıw» arqalı ġana ajıraladı. Mine sonda ruwxıylıqtıń ekinshi tipi - ob`ektivlesken (individuallıqtan tısqarı) ruwxıylıq payda boladı.
Individuallasqan ruwxıylıq miydiń, oraylıq nerv sistemasınıń, pútkil organizmniń lokallasqan hám materiallasqan turmısınıń kórinisinde sananıń hám sanasızlıqtıń tikkeley individuallıq qaytalanbas processleri túrinde ómir súredi. Sonıń menen birge ruwxıylıqtıń materiallasıwınıń sonday formaları bar, olar adamzat mádeniyatınıń tiykarında payda boladı hám onıń individuallıqtan tısqarı formalarına tiyisli boladı. Oġada universalları ruwxıylıqtıń tábiyiy hám jasalma, belgililik-simvolikalıq ómir súriwleriniń jámleniwi.
SHınında da til - ruwxıylıqtıń individuallasqan hám ob`ektivlesken birliginiń jarqın mısallarınıń biri. Tildiń hám sananıń, til hám oydıń baylanısı gúmansız. Aqırı til oydıń haqıyqatlıġı-ġoy. Basqasha aytqanda, til arqalı sananıń jumısınıń jeke nátiyjeleri, fragmentarlıqqa iye processleri sırtqa shıġadı, ob`ektivlesedi. Sonıń menen birge háripler (sesler), sózler, gápler, tekstler, strukturalar, qádeler, rawajlanġan tildiń bay variantları - bul reallıq. Ol sonday-aq jeke individlerdiń, adamlardıń awladlarınıń sanasınan bóleklengen. Bul reallıq olarġa adamzat mádeniyatında, adamzattıń «yadında» saqlanġan ayrıqsha dún`ya sıpatında berilgen. Adamzattıń, mádeniyattıń tillik yadı ob`ektiv ómir súriwshi esteliklerdiń (jazba, soń ala seslik) hám bul tilde sóylewshi hám jazıwshı kóp ġana konkret adamlardıń aktual yadınıń quramalı birligi. Usılardıń arqasında til tutaslıq sıpatında bayıydı, ózgeredi, saqlanadı, demek jasaydı.
Tildiń mısalında kórinip turıptı, ob`ektivlesken formalar individuallasqan formalardıń ramkasında, eń aldı menen sanada (sanasızlıqtıń ishinde hám kollektivlik sanasızlıq túrinde) payda boladı hám «jumıs isleydi».
Aytayıq, adam áyyemgi waqıtları dóńgelek ideyasın oylap taptı deyik. Birinshi dóńgelektiń jasalıwı menen ideyanıń dáslep real dóńgelekte «predmetlesiwi», al sońınan bul ideya ózinshe, erkin ómir súriwin dawam ettiredi. Ol dóńgelek tuwralı bilimlerde enisti, ol áwladlardıń praktikalıq tájriybesi arqalı beriledi. Solay etip óletuġın adamlar ólmeytuġın ideyanı payda etti. Ol sananıń individuallıq processinen hám háreketinen bóleklendi. Ideyanıń ómir súriwi baslandı.
Ideyalar, álbette adamnıń hám adamzattıń rawajlanıwı menen ózgeredi. Eń bahalı ideyalar tańlap alınadı, tutas alġanda adamzat civilizaciyasınıń hám mádeniyatınıń ruwxıy baylıġın quraydı. Bul ob`ektivlesken (individuallıqtan tısqarılanġan) ruwxıylıqtıń ómir súriwiniń, jasawınıń ayrıqsha usılın xarakterleydi. Ol hám misli individuallıq ruwxıylıq sıyaqlı, minnetli túrde materiallasadı. Ruwxıylıqtıń bul eki túri hám tábiyiy hám jasalma tillerdiń sózlerinde, seslerinde, belgilerinde materiallıq túrde jámlenedi. Ruwxıylıqtıń materiallıq Ġalıp keliwshileriĠ - bular materiallıq predmetler hám processler (kitaplar, sızılmalar hám formulalar, proektler, xolstlar hám kartinalardıń boyawları, statuyalardıń mramor hám bronzası, fil`mlerdiń plenkaları, notalar, muzıkalıq ásbaplardıń sesti h.t.b.). Búginliginde sociallıq yadtı paydalanıw hám saqlaw funkciyaları jiyi-jiyi házirgi zamanagóy mashinalarġa berilgen. Bul nárse ob`ektivlesken ruwxıylıqtıń dógeregine jámlengen sananı hám bilimdi izertlewdiń rolin joqarılatadı.
Solay etip, ideyalardıń, oylardıń, bahalıqlardıń sırtqı jámleniwi hárqıylı, biraq olar bar. Bul boyınsha heshqanday ob`ektivlesken jámleniwden azat «taza» ideyalar, bahalıqlar bolıwı múmkin emes. Álbette Platonnıń Iygilik, SHınlıq, Sulıwlıq h.t.b. ideyalarınıń qálegen materiyadan bólek jasawı tuwralı kóz-qarası qanshelli mistifikaciyalanġan bolıwına qaramastan, bul ideya ózinen-ózi qurġaq orında payda bolġan joq. Ol kópshilik jaġdayda real processlerge súyenilgen. Bul dóńgelek ideyasınan hám kórinip turıptı. Platonda usıġan uqsas ideya bar. Máselen, ol bılay pikir etti, iyiretuġın máki (tkackiy chelnok) buzılıwı, hátteki joq bolıwı múmkin. Al máki ideyası (máselen, onı islewdiń oylanılġan principi) ótkinshi emes. Ol hámme jerde hám hámme waqıt mákini tayarlaw zárúrligi bolġan jerde bola beredi.
Al sulıwlıqtıń idealı ideyası, al adalat ideyası, shınlıq ideyası. Sulıwlıq, iygilik, jaqsılıq, shınlıq tuwralı kóz-qaraslar ózgeriwine qaramastan kórkem ónerlik, ádep-ikramlıq, ilimiy dóretiwshilikti tártipke salatuġın ulıwmalastırılġan kóz-qaraslar, ólshemler hám normalar ulıwma qáliplesti. Ideyalar dún`yası bayıdı. Biraq bul onıń absolyut dárejede erkinligin ańlatpaydı. Ideyalar bolmısı tábiyattan hám adamzat dún`yasınan bólek emes, ol basta-aq tutas bolmıstıń ishine kiredi.
Ob`ektivlesken ruwxıylıqtıń bolmısınıń specifikası sonda, onıń elementleri hám fragmentleri (ideyalar, ideallar, normalar, bahalıqlar, hár qıylı tabiyiy hám jasalma tiller) saqlanıw, jetiliw hám sociallıq keńislikte hám tariyxıy waqıtta erkin orın almastırıw uqıbına iye.
Ruwxıylıqta ádep-ikramlıq principler, normalar, ideallar, bahalıqlar, máselen, sulıwlıq, ádalatlıq, shınlıq ideyaları ayrıqsha rolge iye. Olar individuallasqan hám ob`ektivlesken ruwxıylıq bolıp ómir súredi. Birinshide jeke adamnıń ruwxıy strukturasın belgileytuġın motivler, tilekler, mádeniyattıń quramalı kompleksi, al ekinshide ilimde, mádeniyatta, massalıq sanada jámlengen ideyalar, ideallar, normalar, bahalıqlar haqqında bolıp otır.
Álbette bolmıstı izertlew dún`yanıń tutaslıġın túsiniwdiń alġı shárti ġana. Alġı shártti anıqlawdan tikkeley dún`yanıń birligin, onıń tolıqlıġın da izertlewge ótiwimiz kerek.
Aytayıq, bolmıstıń bas sferaların (tábiyat, jámiyet, sana) bóle otırıp, bul sferalarġa kirgen qubılıslardıń, waqıyalardıń, processlerdiń kóp túrliligi geybir ulıwma tiykarġa birlesken ekenligin esapqa alamız. Sonıń menen birge bul sferalardı biriktirip turġan ulıwmalıq barma, pútkil kóp túrli dún`yanıń birligi tuwralı aytıw múmkinbe degen soraw payda boladı.
Bunday birlik ideyası putkil ómir súrip turġan ulıwma tiykarı tuwralı kóz-qarasqa alıp keledi hám bunı ańlatıwda filosofiyada, burın eskertkenimizdey-aq, substanciya (lat substantia - tiykarında jatqan degendi ańlatadı) túsinigi qollanıladı. Substanciya konkret zatlardıń, qubılıslardıń hám processlerdiń kóp túrliliginiń ishki birligi hám usılardıń arqasında substanciya ómir súredi. Dún`yanıń birligin bir ġana substanciyadan shıġıp túsindiretuġın táliymatlar, burın eskertkenimizdey-aq, monizm filosofiyasına tiyisli. Ruwx penen materiallıqtıń birinshiligin esapqa alıw boyınsha materialistlik monizm, idealistlik monizm boladı. Monizmge qarama-qarsı dún`yanı túsindiriwdiń dualistlik baġdarı hám bar.
Materialistlik kóz-qaras dástúrine ılayıq bolmıstıń kóp-túrliligi olardıń materiallıq birligi kóz-qarasınan qaraladı. Sana substanciya emes, al materiyanıń qásiyeti, ondada onıń shólkemlesiwiniń joqarġı formasına tán. Strukturalıq háreket, keńislik hám waqıt materiyanıń atributivlik minezlemesi boladı.
Materiya «materiallıq zat», «atomlar», «promateriya» túsiniklerine salıstırġanda hám keńirek, ulıwmalıraq, bolmıstıń ob`ektiv real formasın sáwlelendiriwshi eń ulıwma túsinik. SHınında da ulıwma materiya - bul abstrakciya. Aqırı, olarda ulıwma materiya emes, materiyanıń konkret kórinisleri ushıraydı.
Materiyanıń filosofiyalıq túsinigi pútkil predmetlik, materiallıq haqıyqatlıqtı óz ishine aladı, universallıq belgilerge iye hám pútkil ob`ektiv reallıqtı ańlatadı.
Materiyanıń filosofiyalıq táliymatı tiykarġı úsh momentke iye, birinshiden, materiya túsinigi filosofiyalıq kategoriya, ekinshiden, bul kategoriya ob`ektiv reallıqtı, materiallıq qubılıstı ańlatadı, úshinshiden, materiyanı tanıp biliwdiń múmkinliligi.
Materiya óziniń barlıġın óziniń esapsız qásiyetleri arqalı ámelge asıradı. Hár qıylı ilimler bul ózgesheliklerdi izertleydi. Tábiyat tanıw hám konkret ilimler materiyanıń anaw ya mınaw konkret qásiyetin úyretedi. Materiyanıń eń ulıwma qásiyetlerin filosofiya ilimi úyretedi. Materiyanı adamnıń tanıp biliwi, álbette, onıń qásiyetlerin úyreniwden baslanadı. Bul ushın átrapımızda qorshap turġan materiallıq ob`ektlerdiń dúzilisin hám qásiyetlerin biliwimiz kerek.
Aytayıq, birdey túrli kórinistegi, formadaġı, qásiyetlerge iye materiallıq ob`ektler, qubılıslar qorshap turadı. Olar túrli dúzilislerge iye. Bir waqıtları barlıq qubılıslar materiyanıń bólinbes forması atomlardan quralġan degen túsinik húkim súrdi. Házirgi zaman ilimleriniń juwmaqlarına qarasaq, dógeregimizdegi hár qanday materiallıq qubılıs molekulalardan, molekulalar atomlardan quralġan. Atomlar neytron, pozitron, yaġnıy yadro hám elektron qabatlarınan quralġan. Vodorod atomınıń yadrosı bir protonnan quralġan. Quramalıraq atomlardıń yadrosı bir qansha proton hám neytronlardan turadı. Proton hám neytronlar kvarklar hám olardı tutastırıp, bir-birine baylap turıwshı glyuonlardan (glyuon - lat. glutinus - jelim sózinen alınġan bolıp jelimlewshi mánisin atqaradı) turadı. Proton hám neytronlar nuklonlar (latınsha ózek, yadro) esaplanadı, nuklonlar hám giperonlardan (grekshe ústinde, joqarı) tısqarı barionlar hám adrionlar (grekshe adtoss -awır) dan ibarat boladı. Bular awır bóleksheler sıpatında kúshli óz-ara tásir maydanında bolıp, adrionlar (grekshe adron - kushli) gruppasına kiredi.
Organikalıq hám organikalıq emes materiallıqlar bir-birinen molekulalarınıń dúzilisi, óz-ara jaylasıw tártibi, sisteması menen parıq qıladı. Janlı organizmler quramalı formadaġı organikalıq materiallıqtan shólkemlesken boladı. Jer sharın qorshap turıwshı biosferanı bir pútin janlı sistema dep alıw múmkin. Ol mikroorganizmler, ósimlikler, haywanlar hám insanlardan uyımlasqan bolıp, biosferanıń tiriligin támiynleydi. Adam hám onıń aqıl-oy iskerligi tásirinde payda bolġan jańa bolmıs noosferanı quraydı.
Jansız tábiyat tuwralı gáp bolġanda eń dáslep Kosmostaġı baylanıslar názerde tutıladı. Jer hám onıń tábiyiy joldası Ay birgelikte Quyash átirapın bir jılda tolıq bir mártebe aynalıp shıġadı. Quyash biosferanıń naġız ómirlik orayı sıpatında onı jaqtılıq, ıssılıq hám elektromagnit nurları menen támiynleydi. Jerdiń óz orbitasına ılayıq aġılma jaylasıwı Jerdegi máwsimlerdiń almasıwına hám onda túrli ıqlım regionlarınıń payda bolıwına sebep bolġan. Demek, jerdegi bárshe ómirlik processler Jer, Quyash hám Ay ortasındaġı óz-ara baylanıslar menen belgilengen. Quyashtıń átirapında jerden basqaları hám, máselen, asteroidlar, kishi planetalar, meteoritler hám kometalar hárekette. Bulardıń hámmesi Quyash sistemasın quraydı. Quyash sisteması hám basqa quyashlı juldızlar sisteması millionlaġan juldızlardı óz ishine alıwshı Galaktika sostavına kiredi. Ol disk tárizli formada bolıp, ortasha diametri 94, 6 mln. jaqtılıq jılına teń. Galaktikamızġa 30 day galaktikanı birlestiriwshi galaktikalar kiredi. Júdá úlken galaktikalar ózine 10 mıńday galaktikanı birlestiredi. Bul sistemalar tábiyattanıw ilimleri tárepinen izertlenedi. Filosofiya ilimi bunday sistemalardı filosofiyalıq tamannan ulıwmalastırıp, materiyanıń sapalıq hám sanlıq kórinisi formaları, struktura dárejelerin bir-birinen parıqlaydı.
Bizdi qorshap turġan ob`ektiv dún`yanıń dúzilisiniń ózgesheliklerin kelip shıqqan halda materiallıq sistemalardıń mınaday strukturalıq dárejelerin bólip kórsetiw múmkin
a) Materiyanıń strukturalıq-shólkemleskenlik dárejeleri
b) Materiyanıń strukturalıq-masshtablıq dárejeleri
Materiyanıń strukturalıq-shólkemleskenlik dárejeleri - bular shólkemlesiw hám aktivlik dárejesi boyınsha ayrılıp turatuġın materiallıq sistemalardıń dárejeleri. Olar materiyanıń keńislik - waqıtlıq dúzilisiniń sapalı ózgeshelikleri menen xarakterlenedi. Olarġa organikalıq emes dáreje (tiri emes tábiyat), organikalıq dáreje (tiri tábiyat) hám sociallıq dáreje (jámiyet) kiredi. Bul dárejeler óz-ara tásirdiń sanı hám sarası boyınsha keńislik penen waqıttıń anaw ya mınaw dárejedegi dúzilisin quraydı. Organikalıq emes dárejede jetekshi rol`di óz-ara tásirdiń fizikalıq hám ximiyalıq formaları atqaradı, al organikalıq dárejede qosımsha óz-ara tásirdiń biologiyalıq forması enisedi hám biologiyalıq keńislik hám waqıttıń ózgesheligin quraydı. Sociallıq dárejede sociallıq óz-ara tásir qılıp sociallıq keńislik hám waqıttı boldıradı.
Materiyanıń strukturalıq-masshtablıq dárejeleri - materiallıq óz-ara tásirler arqalı ajıralıp turatuġın materiallıq sistemalardıń dárejeleri, anaw ya mınaw dárejeniń keńisliklik-waqıtlıq birligin (edinicasın) quraydı. Strukturalıq-masshtablıq dárejelerge mikro, makro hám megamirler yamasa dárejeler kiredi.
Megamir bul sonday dún`ya, onda gravitaciyalıq óz-ara tásir húkim súrse, mikromirde kúshli hám ázzi yadrolıq óz-ara tásir húkim súredi. Gravitaciyalıq óz-ara tásir planetalardıń, juldızlardıń, galaktikalardıń iskerligin belgilep, álemniń tiykarġı belgilerin belgileydi. Elektromagnitlik óz-ara tásir atomlardıń tutas ómir súriwi ushın juwapker hám ol Jer betindegi hám barlıq belgili qubılıslardı belgileydi. Ázzi yadrolıq óz-ara tásir principinde Jer betinde hám Álemniń basqada oblastlarında awır elementlerdiń ómir súriwi ushın juwapker. Kúshli yadrolıq óz-ara tásir proton, neytronlardıń geliydiń, litiy, berilliy, uglerod, urannıń h.t.b. yadrolarında birlestiredi. Termoyadrolıq sintez sıyaqlı qubılıslar hám yadrolardıń bóliniw házirgi yadrolıq reaktorlarda ótip, bul óz-ara tásirdiń hár túrli kórinisin ańlatadı. Eger materiallıq sistemanıń strukturalıq-shólkemleskenlik dárejelerinde keńisliklik-waqıtlıq strukturanıń rawajlanıwı tómennen joqarıġa baġdarlansa, materiallıq sistemanıń keńisliklik-waqıtlıq strukturası hár bir dárejede ózinshe rawajlanadı.
Materiyanıń ajıralmas qásiyetleri tuwralı másele hám bar. Nárselerdiń ajıralmas qásiyetleri filosofiyada atribut ataması menen ataladı. Atribut (latınsha attributhum).
Materiyanıń atributlarınıń biri - háreket. Materiyanıń hár qanday kórinisiniń yaxlitlıġı háreket arqalı saqlanadı. Eger háreket bolmaġanda hárqanday jismniń sostav bóleklerin tutastırıp turıwshı óz-ara tásir kúshler hám bolmaġan bolar edi. Nátiyjede hesh bir nárseniń pútinligi hám saqlanbas edi. Bul átirapımızdaġı nárselerdi háreket arqalı, yaġnıy olar jaqtılıq nurları urılıp, biziń kózimizge túskenligi ushın kóremiz. Háreket arqalı hawa terbelisleri qulaqlarımızġa dawıs tolqınların alıp keledi hám biz esitemiz. Háreket arqalı atomlar hám molekulalarda ózgerisler boladı, ósimliklerde zat almasadı, energiya hám informaciya boladı, hárekettiń arqasında haywanat álemi hám insan álem menen baylanısta boladı, jámiyet rawajlanadı. Háreket arqalı quyash nurları Jerge jetip keledi, dár`yalar aġadı, ósimlikler ósedi, máwsimler almasadı, Quyash sisteması, galaktikamız hám pútkil kosmostaġı turmıslıq processler dawam etedi.
Háreket, bir jaġınan, materiallıq qubılıslardıń uyımlastırıwshı elementler hám qubılıslar ortasındaġı baylanıslardıń nátiyjesi sıpatında, basqa tamannan olarda kóringen ózgerisler sıpatında boladı.
Hárekettiń bir-birinen parıq qılatuġın birqansha formaları bar. Háreket formaların klassifikaciyalawda tómendegi qádelerge súyeniledi.
1) háreket formaları bir-biri menen sapa jaġınan parıq qılıp, olardıń hár biri materiyanıń shólkemlesiw dúzilme dárejeleriniń basqıshında payda boladı.
2) háreket formaları bir-birinen kelip shıġıw (genetikalıq) jaġınan hám baylanġan, yaġnıy hárekettiń quramalıraq formaları onıń ápiwayı formalarınan kelip shıqqan.
3) hárekettiń joqarı formaları sostavında tómen dárejedegi háreket formaları qatnasadı, yaġnıy hárekettiń tómengi formaları onıń joqarġı formalarına hám minásirdur, biraq hárekettiń joqarġı forması ózinen keyingi formadaġı háreketke minásir emes. Usı qádelerge ılayıq hárekettiń birneshe formasın ajıratıp kórsetiw múmkin. Olar tómendegiler: mexanikalıq háreket, ıssılıq, jaqtılıq, agregat halatlarınıń bir-birine ótiwi hám organikalıq ómir. Bularġa jámiyetlik háreketti qossaq, tómendegi háreket formaları hasıl boladı.
1) mexanikalıq háreket (qubılıslardıń keńisliktegi jıljıwı).
2) fizikalıq háreket (ıssılıq, jaqtılıq, elektr, magnetizm).
3) ximiyalıq háreket (ximiyalıq birigiw ya buzılıw, agregat halatlarınıń bir-birine ótiwi).
4) biologiyalıq háreket (organikalıq turmıs).
5) jámiyetlik háreket.
Keńislik hám waqıt materiyanıń tiykarġı jasaw formalarınan bolıp, ob`ektiv reallıqtaġı qubılıslar hám olardı payda etiwshi eleentlerdiń óz-ara jaylasıw tártibi, kólemi hám olar menen baylanıslı bolġan hádiyselerdiń dawamlılıġın sáwlelendiredi. Háreketleniwshi materiya keńislik hám waqıtta óziniń túrli formların payda ete aladı.
Keńislik materiyanıń dúzilis tártibi, kólemin, álemdegi nárselerdiń óz-ara jaylasıw jaġdayın sáwlelendirse, waqıt processlerdiń dawamlılıġın, waqıyalardıń izbe-izlik tártibin ańlatadı.
Keńislik hám waqıttıń bárshe esap sistemalarda hám materiyanıń bárshe struktura dárejelerinde bir halda payda bolatuġın qásiyetleri ulıwma qásiyetleri, ózgeshelikleri dep ataladı. Bunday qásiyetlerge, ózgesheliklerge keńislik hám waqıttıń ob`ektivligi, materiallıġı, sheksizligi, háreket hám materiyaġa qarata payda bolıwshı ózinsheligi yaġnıy túrli esap sistemalarında túrlishe belgilerge iyeligi kiredi.
Bulardan tısqarı keńislik hám waqıttıń túrli esap sistemalarında túrlishe bolatuġın, sanlıq úlkenlikler menen yaġnıy ólshew ásbapları, saat yaki lineykalar járdeminde ólshew múmkin bolġan sırtqı baylanıslarda kózge taslanatuġın, ózgergish hám ózine tán xarakterdegi qásiyetler bar, olardı muġdarlıq yaki metrikalıq qásiyetler dep ataymız. Keńisliktiń gomogenlik, izotropik (antiizotropik hám) qásiyetleri kiredi. Bul qásiyetler materiyanıń túrli shólkemlesken struktura hám masshtab-struktura dárejelerinde túrlishe kórinis tabadı. Olar keńislik hám waqıt penen baylanıslı bolġan materiallıq baylanıslardıń muġdarlıq belgilerin ańlatadı. Metrikalıq qásiyetlerdiń ózgeriwi materiya sarasınıń ózgeriwine onsha tásir qılmaydı.
Keńislik hám waqıttıń sonday qásiyetleri hám bar, olar bárshe esap sistemalarında, materiyanıń bárshe struktura dárejelerinde mikrodun`yada hám jámiyette hám bir túrde saqlanadı. Olar keńislik hám waqıttıń túp sapalı qásiyetlerin ańlatıwshı fundamental qásiyetler bolıp tabıladı. Bunday qásiyetlerdi topologiyalıq qásiyetler dep ataydı. Topologiyalıq qásiyetler materiallıq baylanıslardıń ishki, túp sapalı tamanların sáwlelendiredi. Topologiyalıq qásiyetlerdiń ózgeriwi menen materiallıq ob`ektlerdiń dúzilisinde túp sapalı ózgerisler payda bolġan. Tómendegi qásiyetler keńisliktiń topologiyalıq qásiyetleri bolıp esaplanadı: úzliksizlik hám úzliklilik, ólshemlik, baylanıs, kompaktlıq, shegarasızlıq.
Fizikalıq keńislik hám waqıt penen birge jámiyetlik keńislik hám waqıt formaları haqqında hám ilimiy izlenisler bar.
Materiyaġa ómir baġıshlawshı atribut háreket bolsa, keńislik hám waqıt oġan forma baġısh etedi, onı qáliplestiredi, rawajlandırdı.

Bekkemlew ushın sorawlar hám tapsırmalar

1. 
   Filosofiya tariyxında bolmıs muammosi qanday interpretaciyalanġan?
   
2. 
   Substanciya hám substrat ne?
   
3. 
   Bolmıstıń tiykarġı formaların kórsetiń.
   
4. 
   Filosofiyada insan bolmısı hám sana qanday túsindiriledi?
   

1. 
   Filosofiyada sana hám jan múnásibeti tuwralı tiykarġı kóz-qaraslarġa sıpatlama beriń.
   

5. 
   Bolmısqa jantasıwdıń tiykarġı koncepciyaların kórsetiń
   
6. 
   Háreket bolmıstıń jasaw usılı sıpatında. Hárakettiń tiykarġı formaları qanday?
   
7. 
   Keńislik hám waqıtqa sıpatlama beriń. Keńislik hám waqıtqa bolġan substancion hám relyacion jantasıwlardıń mazmunı nede?
   
8. 
   Materiya degen ne? Materiyanıń qanday dárejeleri bar?