1. Oqıw materialları

Materialistlik dialektika. Gegel` dialektikası materialistlik dialektikanıń qáliplesiwine derek jaratqan. Materializm dialektikalıq logika menen baylanısqan. Bunıń nátiyjesi sıpatında dialektikanıń úshinshi tariyxıy forması jaratılġan (XIX ásirdiń ekinshi yarımı). Oġan ámelde ilimiy biliwdiń rawajlanıwı jol ashıp bergen. XIX ásirdiń 40-jıllarına shekem ilimniń túrli tarawlarında jańa ashılıwlar payda bolġan hám olar tábiyattı túsindiriwge bolġan dialektikalıq-materialistlik jantasıwdı tábiyattanıw kóz-qarasınan tiykarlaġan. Olardıń arasında úsh ashılıw: fizikada – materiya háreketiniń túrli formalarınıń óz-ara baylanısın tiykarlap bergen energiyanıń saqlanıw hám ózgeriw nızamınıń anıqlanıwı; biologiyada – pútkil janlı tábiyattıń (ósimlikler dún`yasınıń da, haywanat dún`yasınıń da) strukturalıq aspektten birligin ashıp bergen kletka teoriyasınıń jaratılıwı; rawajlanıw ideyasın janlı tábiyatqa qollanġan halda islep shıqqan Darvinniń evolyuciyalıq teoriyası ayrıqsha orın iyeleydi. Bul shárayatta materialistlik dialektika bolmıstıń uqsası, yaġnıy bolmıstı onıń ózine say ráwishte pikirlew hám biliw imkaniyati sıpatında filosofiyalıq oydıń ilimge say keliwshi formasına aynalġan.
Materialistlik dialektikanıń qáliplesiwinde tariyxtı materialistlik túsiniw ásirese áhmiyetli rol` oynaġan. Bul ashılıw járdeminde dialektikanıń tek ġana materializm emes, bálki gumanizm menen de sintezi ámelge asırılġan. Dialektika insanġa baylanıstırılmastan, óz halınsha emes, al bálki insan turmıs iskerliginiń konkret-tariyxıy mashqalaları kóz-qarasınan qarala baslaġan.
Klassikalıq dialektika. Klassikalıq dialektikanıń ózine tán ózgesheliklerin atap ótemiz. Birinshiden, klassikalıq dialektika dún`yanı túsiniwdiń sonday bir usılı bolıp, bunda bolmıs nárseler hám qubılıslardıń ulıwmalıq óz-ara baylanısı, olardıń birin-biri talap etiwi hám turaqlı ózgerisi kóz-qarasınan ańlap jetiledi. Biraq sonı yadta tutıw kerek, dialektika hár qanday ózgeris, hár qanday háreket teoriyası emes, bálkim ózgerislerdiń tek ġana bir forması – rawajlanıw teoriyası esaplanadı. Dialektika rawajlanıwdıń tereń, toliq hám mazmun jaġınan bay teoriyası. Ol ózgeris jag`dayinda bolmaġan birde-bir nárse tábiyatta da, jámiyetda de, oyda da orın almaydı, óytkeni barlıq bar nárseler óz ishki qarama-qarsılıqlarına iye hám olar bul nárselerdi ózgeriske, jańa forma-kóriniske iye bolıwġa, rawajlanıwġa májbúr qıladı, dep úyretedi.
Ekinshiden, dialektika ob`ektiv hám sub`ektiv dialektikanıń orın alatuġınlıġın tán aladı.
Ob`ektiv dialektika – bul tábiyiy hám sociallıq qubılıslardıń óz-ara baylanısı hám rawajlanıwı. Ol sub`ektten, insan hám insaniyattan ġárezsiz orın aladı. Sub`ektiv dialektika – bul sub`ekttiń pikirlew dialektikası hám onıń ob`ektiv dún`yanı biliwi. Ob`ektiv hám sub`ektiv dialektikanıń óz-ara qatnası qanday? Materialistlik dáwir kóz-qarasınan sub`ektiv dialektika ob`ektiv dialektikanı sáwlelendiredi. Ob`ektiv hám sub`ektiv dialektika mazmun jaġınan bir-birine sáykes keledi (olardıń ulıwmalıq aspekti mazmun-bolmıs rawajlanıwınıń birden bir dialektikalıq nızamlıġı). Biraq, sonıń menen bir waqıtta, olar forma jaġınan bir-birinen parıq qıladı, óytkeni oy, bolmıstıń basqa tarawları menen salıstırġanda, rawajlanıwdıń óz ishki logikasına iye. Ob`ektiv dialektika oyda, sub`ektiv hám ideal formalarda sáwlelenedi.
Ob`ektiv hám sub`ektiv dialektika-qarama-qarsılıqlar, biraq bul qarama-qarsılıq sociallıq-tariyxıy ámeliyatta «joġaladı». Sub`ektiv dialektika ob`ektiv dialektikanı sáwlelendirer eken, insan ob`ektiv dialektikanı biliw hám usıġan muwapıq óziniń izshil ámeliy iskerligin shólkemlestiriw, bul iskerlik procesinde ob`ektiv dún`yanı hám ózin-ózi ózgertiwge qábiletli. İnsan hám jámiyet ámeliyatında bilimler sáwleleniw formasınan iskerlik formasına aynaladı.
U`shinshiden, ilim sıpatındaġı dialektikanıń ishki mazmunı hám logikalıq «sınshı» onıń principleri, nızamları hám kategoriyaların jaratadı. Dialektika ulıwmalıq halda ob`ektiv dún`yanı hám onı úzliksiz ózgeris hám rawajlanıw procesinde biliwdi sáwlelendiriwshi principler, nızamlar hám kategoriyalar sisteması sıpatında xarakterlenedi. Bunda principler ulıwmalıq hám universal, tiykarġı ideyalar sistemasında basqa barlıq elementlerdiń roli hám mazmunın belgilewshi ólshemler túsiniledi. Dialektikanıń házirgi koncepciyalarında baylanıs principi hám rawajlanıw principi ásirese áhmiyetli rol` oynaydı. Dialektika nızamları rawajlanıw procesindegi ulıwmalıq áhmiyetli baylanıslardı sáwlelendiredi. Olar dialektikanıń teoriyasın jaratıwda áhmiyetli metodologiyalıq funkciyanı atqaradı. Dialektikada ulıwmalıq nızamlar úshew: dialektikalıq qarama-qarsılıq nızamı, muġdar hám sapa ózgerisleriniń bir-birine ótiwi nızamı sonday-aq biykarlawdı biykarlaw nızamı. Dialektika kategoriyaları – bul eń fundamental, tiykarġı túsinikler bolıp, olarda hám olardıń járdeminde filosofiyalıq pikirlew ámelge asırıladı. (Dialektika principleri, nızamları hám kategoriyaların biz tómende hár tárepleme kórip shıġamız.)
Tórtinshiden, dialektikanıń ózine tán ózgesheligi sonda, ol teoriya wazıypasın da, metodologiya wazıypasın da atqaradı. Dialektika nızamları, kategoriyalarınıń mazmunına hám biliw procesiniń ámel qılıw hám rawajlanıw nızamlıqlarına muwapıq pikirlewshi sub`ektke qoyılatuġın tiyisli talaplar qáliplestiriledi hám usılayınsha oġan biliw iskerliginde jol kórsetiledi. Kórsetilgen sub`ekt bolmıstı biliw hám ámelde ózgertiw máselelerinde ámel qılıwı lazım bolġan tiyisli normalar hám qaġıydalar da islep shıġıladı. Dialektika bergen metodologiyalıq aspektten tuwrı baġdarlar izertlewdiń tuwrı jolın tańlawġa, kóp sanlı qátelerdi, awıtqıwlardı shetlep ótiwge, artıqmash is, kereksiz háreketlerge kúsh hám qımbatlı waqıttı biypayda jumsamawġa járdem beredi.
Solay etip, házirgi interpretaciyadaġı dialektika-bul:
a) qubılıslardıń olarġa tán bolġan qarama-qarsılıqlar júzege keliwi, óz-ara tásirge kirisiwi hám sheshiliwine muwapıq rawajlanıwdan ibarat bolġan ob`ektiv process;
b) tábiyat, jámiyet hám oydıń háreket hám rawajlanıw universal nızamları haqqındaġı filosofiyalıq koncepciya; dún`yanı biliw hám ózgertiw metodı. Onıń sistemasına kiriwshi rawajlanıwdıń ulıwmalıq nızamların biliw ótmishti ańlap jetiw, házirgi dún`yada júz berip atırġan processlerdi tuwrı túsiniw hám keleshekti boljaw imkaniyatın beredi.