1. Oqıw materialları

Baġdar aspektinen rawajlanıw progressiv hám regressiv bolıwı múmkin. Rawajlanıw sistema ayırım elementleriniń krizisi menen baylanıslı bolıwı múmkin. Pútkil sistema kriziske ushırawı, onıń ayırım elementleri bolsa rawajlanıwı múmkin emes. Ob`ektke bolġan sırtqı kúshler tásirinde júz beriwi múmkin bolġan háreketten parıqlı túrde, rawajlanıw óz-ózinen háreket, ishki process bolıp, qarama-qarsılıq, birin-biri biykarlawshı tárepler, tendenciyalar onıń deregi esaplanadı.
Joqarıda aytıp ótilgenindey, Gegel` filosofiyasında rawajlanıw túsinigi biykarlaw hám biykarlawdı biykarlaw kategoriyalarında ashıp beriledi. Usı terminologiya oyshıldıń logika sisteması negizine aynaldırılġan ob`ektiv-idealistlik filosofiyası kontekstinde tosın bir hal emes. Dáslep «biykarlaw» kategoriyasınıń mazmunın anıqlaymız. Biykarlaw ne? Oġan eki qıylı – metafizikalıq hám dialektikalıq múnásibet orın alġan.
Metafizikalıq «biykarlaw» tiykarġı itibardı eskiniń joq bolıwına qaratadı, jańanıń saqlanıwı hám onı jaratıw processlerin derlik itibarġa almaydı. Solay etip, metafizikalıq biykarlaw - biykar qılıw, joq qılıwdı ańlatadı.
Dialektikalıq biykarlaw bolsa sapadan jańa sapaġa ótiw bolıp, bunda eski sapanıń belgili bir tárepleri, mazmunı hám funkciyasınıń elementleri ózgergen kóriniste jańa sapaġa ótedi. Dialektikalıq biykarlaw – bul nárseni pútkilley joq qılıw emes, bálkmi eski sapanıń bazı bir aspektlerin saqlaġan hám ózgertken halda onı jańa nársege aynaldırıw bolıp tabıladı. Ol jańa hám eski sapa ortasında baylanıs barlıġınan dálalat beredi. Dialektikalıq biykarlaw úsh áhmiyetli aspekt penen sıpatlanadı:
1) eskini wayran qılıw, buzıw;
2) eskiniń elementlerin saqlaw (miyrasxorlıq);
3) jańasın jaratıw, dúziw.
Biz biykarlaw kategoriyasınıń metafizikalıq hám dialektikalıq interpretaciyası mánisin anıqladıq. Endi qos biykarlaw neden ibarat ekenligin kórip shıġamız.
«Biykarlawdı biykarlaw» sonı atap kórsetedi, rawajlanıw procesi eski sapani biykar qılıwdan baslanadı, onı bolsa aradan belgili waqıt ótkennen keyin jańa sapa biykarlaydı. Biraq rawajlanıw qalay júz beredi? Tuwrı (joqarılap barıwshı) sızıq boylap pa yaki qıysıq sızıq boylap pa? Bul másele qurġaq gáp emes, bálkim ol mańızlı áhmiyetke iye. O`ytkeni rawajlanıw procesinde eski hám jananıń baylanısı bolmaġanda, miyrasxorlıq ta bolmas edi, eski pútkilley joq bolar, rawajlanıwdı grafik kóriniste jańa eskiden parıqlanatuġın, eski bolsa jańada tákirarlanbaytuġın tuwrı (joqarılap barıwshı) sızıq sıpatında súwretlew múmkin bolar edi. Biraq ámelde jańada eski saqlanadı, onıń elementleri jańada tákirarlanadı. Biraq bul tákirarlanıw joqarıraq dárejede júz beredi. Eskiniń aspektleri, elementleriniń joqarıraq tiykarda tákirarlanıwı biz talqılap atırġan nızamnıń ózine tán ózgesheligi esaplanadı. Bunnan nızamnıń taġı bir ózgesheligi kelip shıġadı. Eskiniń joqarı tiykarda qaytalanıwı orın alar eken, rawajlanıw tuwrı sızıq boylap emes, bálkim spiralsıman sızıq boylap júz beriwi, ciklden-ciklge eskige jaqınlasıwı (óytkeni tákirarlanıp turıwshılıq orın aladı) hám unnan uzaqlasıp barıwı (óytkeni bul jańa) ayan boladı.
Ne ushın bul tákirarlanıp turıushılıq sózsiz?
Gáp sonda, biykarlaw qayshılıq penen ajıralmas baylanıslı, ol usı qarama-qarsı múnásibettiń sheshiliwi menen belgilenedi. O`zine tán qayshılıq penen júzege kelgen hár qanday jańa nárseni alayıq. Qarama-qarsı múnásibettiń rawajlanıw procesinde nárse óziniń qarama-qarsılıġına aynaladı. Biraq biykarlawdıń usı basqıshında dáslepki nársede jámlengen qayshılıq tek jartılıy sheshiledi. Bul tolıqsızlıq nárse ózin biykar qılıwda dawam etiwin belgileydi. Birinshi biykarlaw ornına ekinshi biykarlaw keledi hám ekinshi nársege qarama-qarsı bolġan jańa, úshinshi nárse júzege keledi, ol ekinshi nárseniń biykarlawı, yaġnıy birinshi nárseniń biykarlawınıń biykarlawı esaplanadı. Ekinshi biykarlaw basqıshıda birinshi nársege tán bolġan qayshılıq tolıq sheshiledi.
Qos biykarlaw nátiyjesinde, dáslepki noqatqa qaytıwı menen rawajlanıwdıń joqarıraq dárejesine erisiledi, rawajlanıwdıń baslanġısh, lekin bayıtılġan forması tiklenedi. Rawajlanıw sızıġı misli «spiral oramı» aylanbasın quraydı, lekin onıń bası aqırı menen tutaspaydı. Solay etip, rawajlanıw hárekettiń basqıshpa-basqıshlıġı hám ciklliligi aspektlerin ózida birlestiredi. Bul qaġıyda da ulıwmalıq áhmiyetke iye. Rl qorshaġan bolmıstıń barlıq nárseleri hám qubılıslarına baylanıslı orınlı, yaġnıy dialektika nızamı kúshine iye. Ol tómendegishe táriyiplenedi.
Biykarlawdı biykarlaw nızamı – bul sonday bir nızam bolıp, oġan muwapıq rawajlanıw procesi jańanıń eskini dialektikalıq biykar etiwleriniń sheksiz shınjırınan ibarat boladı, bunda rawajlanıw dáslepki basqıshlarınıń barlıq áhmiyetli aspektleri jańada saqlanadı hám ulıwma bul process hújimker, joqarılap barıwshı baġdarga iye boladı. A`yne waqıtta rawajlanıw procesinde onıń joqarı basqıshlarında dáslepki basqıshlardıń ayırım aspektleri hám tárepleri sapa aspektinen jańasha tiykarda tákirarlanadı hám áyne jaġday tuwrı sızıq, tutas sheńber boylap emes, bálkim spiralġa jaqındasıwshı qıysıq sızıq boylap joqarılawın belgileydi. Hárekettiń spiralsımanlıġı rawajlanıwdıń ciklliligin sáwlelendiredi.
Dialektikanıń tiykarġı nızamları birden-bir rawajlanıw procesiniń túrli aspektlerin sıpatlap, jeke-jeke emes, bálkim ajıralmas dialektikalıq birlikte ámel qıladı. Mısalı, muġdar ózgerisleriniń sapa ózgerislerine ótiwi hám bunıń kerisi qayshılıqtı da, dialektikalıq biykarlawdı da óz ishine aladı. Qarama-qarsılıqlar birligi hám gúresi muġdar-sapa múnásibetlerin hám biykarlawdı biykarlawdı óz ishine aladı. Tap sonday-aq biykarlaw procesinde birliktiń (jalġızdıń) eski hám jańaġa ekileniwi, olardıń ortasında qarama-qarsılıq, sonday-aq muġdar ózgerisleriniń sapa ózgerislerine ótiwi júz beredi. Basqasha qılıp aytqanda, materiallıq dún`yanıń birligi nızamlar ámel qılıwınıń ulıwmalıqligini kózde tutadı. Biraq sonı itibarġa alıw lazım, dialektika nızamları bir waqıtta ámel qılġanda, olardıń hár biri salıstırmalı ġárezsiz boladı, óytkeni rawajlanıw mánisiniń belgili bir aspektin (derek, mexanizm, baġdar) sáwlelendiredi. Rawajlanıwdıń zárúriy shárti sıpatında xarakterlenedi: óziniń bar bolıwınıń dáslepki formaların biykar etpeytuġın rawajlanıw bolıwı múmkin emes. Biykarlaw háreketinde rawajlanıwġa qarsılıq qılatuġın nárselerdiń biykarlanıwı, joq qılınıwı júz beredi. Ulıwma alġanda biykarlaw - ob`ektiv process. Mısalı, házirgi zaman ilimi maġlıwmatlarına kóre, keńeyip baratırġan plazmanı joq qılıp taslaġan U`lken jarılıwsız biz jasap atırġan A`lem, onıń galaktikaları, juldızları hám planetaları da, insan da bolmas edi. Biraq biykarlawdı sap joq bolıw sıpatında interpretaciya qılıwdan ıqtıyat bolıw lazımlıġın Gegel` de, basqa filosoflar da atap ótken. Bunday biykarlaw «biypayda», metafizikalıq biykarlaw dep tán alınadı. Ol tábiyatta da, jámiyette de bar. Lekin ápiwayı joq bolıw jámiyetti artqa ılaqtırıp taslaydı ġana. Solay eken, tariyx kúltóbesinde jónli bir nárse júzege keliwi múshkil.
Dialektikalıq biykarlaw rawajlanıw faktorı esaplanadı, óytkeni ol saplastırıwdı óz ishine aladı. Gegel`diń pikirinshe, saplastırıw «eki qıylı mániske iye: ol asırawdı, saqlap qalıwdı hám áyne waqıtta toqtatıw, shek qoyıwdı ańlatadı»¹⁴. Gegel` interpretaciyasında biykarlaw rawajlanıw faktorı sıpatında jasaw qábiletin joġaltqan nárseni joq qılıw hám erisilgen rawajlanıwdı saqlawdı kózde tutadı. Mısalı, A.Eynshteyn jańa hám eski teoriyalardıń óz-ara proporciyasın tómendegishe sıpatlaydı: «Jańa teoriya... eski teoriya tabısların shetke shıġarıp taslaydı dep esaplaw tuwrı bolmaydı. Jańa teoriya eski teoriyanıń abzallıqların da, kemshiliklerin de kórsetedi hám bizge eski túsiniklerge tereńirek kóz-qarastan baha beriw ushın imkaniyat jaratadı... Biz eski teoriya orınlı bolġan tarawda faktlar úyrenilip atırġanda hár saparı onnan paydalanıwımız múmkin»¹⁵. Biraq hár qanday qubılıs bir pútin bolġanı sebepli, saplastırıw haqqındaġı máseleniń qoyılıwı abstrakt ózgeshelikke iye. XIX ásir filosofiyalıq táliymatlarında saplastırıwdıń tábiyat hám tariyxtaġı kórinislerin erisilgen rawajlanıwdı ózgertilgen halda saqlash sıpatında ashıp berilip, bul túsinikti toltıradı. Jańalıq hám eskiliktiń ishki qayshılıqlarına shek qoyıw sıpatındaġı ózin-ózi biykarlaw dialektikalıq biykarlawdıń áhmiyetli ózgesheligi bolıp, bul rawajlanıwdıń hújimkerligin belgileydi. Bul nızam dialektikanıń basqa nızamların ulıwmalastıradı, olardı sintezleydi.