1. Oqıw materialları

2) ózgeris formasına kóre (bir ret, kóp ret);
3) ózgeristiń tereńlilik dárejesine kóre (jartılay, tolıq);
4) ózgeristiń baġdarına kóre (progressiv, regressiv, baġdarsız) parıqlanadı.
Sekiriwlerdi analizlew paytında «evolyuciya», «inqilob», «reforma» kibi atamalar ásirese mańızlı áhmiyetke iye boladı. «Evolyuciya» túsinigi keń hám tar mánislerinde qollanıladı. keń mánistegi «evolyuciya» áste-aqırın rawajlanıw procesi bolıp, ol muġdar ózgerislerin ġana emes, bálkim sapa ózgerislerin, sonıń qatarında revolyuciyalardı da óz ishine aladı. Tar mániste «evolyuciya» degende revolyuciyadan, onıń tayyorlanishidan oldingi dáwir túsiniledi. «Revolyuciya» túsinigi sociallıq qubılıslardı sıpatlaw ushın qollanıladı. Bul jámiyetti áste-aqırın ózgertpeytuġın, al bálkim onda túpkilikli ózgeris jasaytuġın sekiriwdir. Reforma jámiyet turmısınıń qanday da bir áhmiyetli tárepini ózgertiw bolıp, bunda onıń ekonomikalıq hám mámleket tártibi tiykarları saqlanıp qaladı.
Solay etip, muġdar hám sapa ózgerisleriniń bir-birine ótiw nızamı, rawajlanıwdıń ulıwmalıq nızamı sıpatındaġı mazmunı haqqında bir pútin kóz aldına keltiriwdi payda etiw imkaniyatın beretuġın «sapa», «muġdar», «ólshem», «sekiriw» kategoriyaları járdeminde birlestiriledi. Bul nızam Pútin bolmıstıń rawajlanıwı, háreketi hám ózgerisi qanday, qay tárizde júz beredi, degen sorawġa juwap berip, ob`ektiv reallıqtıń hár qanday tarawında jańa sapaġa ótiwdiń ishki mexanizmin ashıp beredi. Kórip shıġılġan nızamlar rawajlanıw deregi hám onıń mexanizmin ashıp berse, biykarlawdı biykarlaw nızamı – rawajlanıwdıń ulıwmalıq tendenciyasın, onıń baġdarın sáwlelendiredi.
Biykarlawdı biykarlaw. Biykarlawdı biykarlaw nızamınıń mánisi neden ibarat? A`yne bir atama bunday izbe-iz qollanılıwınıń mánisi nede? Biykar kategoriyası rawajlanıp atırġan ob`ekt tariyxındaġi bir momentti ġana sıpatlamalaydı. Bir biykarlaw háreketi ózgeris qaysı baġdarda júz berip atırġanın, aldıńġı hám keyingi waqıyalar aġımında ol qanday áhmiyetke iye ekenligin, júz bergen waqıyanıń mazmunın anıqlaw ushın udayına da imkaniyat jarata bermeydi. Basqasha aytganda, biykarlawdı biykarlaw túsinigi rawajlanıw procesiniń áhmiyetli ózgesheliklerini anıqlaw imkaniyatın beredi.
«Biykarlaw» hám «biykarlawdı biykarlaw» kategoriyaları dialektikaġa Gegel` tárepinen kirgizilgen bolıp, áyne usı oyshıldıń iskerligi sebepli olar ulıwmalıq filosofiyalıq kategoriyalar statusın alġan. Biykarlaw hám biykarlawdı biykarlaw kategoriyalarınan Gegel` rawajlanıwdıń ózine tán ózgesheliklerin ashıp beriw quralı sıpatında paydalanġan. Gegel`, sonday-aq onıń aldında hám onnan keyin jasaġan filosoflar kórsetip bergen bazı bir ózine tán ózgesheliklerdi kórip shıġamız.
Birinshiden, biykarlawdı biykarlaw rawajlanıw baġdarın kóriw ushın imkaniyat jaratadı. Bul qubılıs progress yaki regress belgisi ekenligin bir biykarlaw háreketiniń ózinen anıqlaw qıyın. Sonlıqtan, mısalı, qabıl qılınġan belgili bir nızam, saylov nátiyjeleri hám usı kibiler haqqında juwmaq shıġarıwġa asıqpaw kerek.
Ekinshiden, biykarlawdı biykarlaw rawajlanıw formasınıń sıpatlaması bolıp xızmet qıladı. Belgili bolġanınday, Gegeldiń dialektikalıq sistemasında rawajlanıw logikalıq qarama-qarsılıq múnásibetiniń júzege keliwi hám onıń saplastırılıwı sıpatında xarakterlenedi. Bul process «tezis – antitezis – sintez» formulasına muwapıq júz beredi. Dialektika kontekstinde rawajlanıwdıń úsh basqıshı sociallıq hám tábiyiy sistemalar rawajlanıwınıń kóp sanlı scenariylariniń biri sıpatında kórinis tabadı. Biraq Gegel` atap ótken rawajlanıwdıń ciklliligi, onıń sızıqsızlıġı tábiyat hám jámiyette processler keshiwiniń bir qansha keń tarqalġan forması esaplanadı.
U`shinshidan, tábiyiy hám sociallıq cikllerde rawajlanıw da, krizis te bolmawı múmkin: ózgeris aylanba háreket qıladı. Biykarlawdı biykarlawda rawajlanıwdıń tómengi basqıshınıń ózine tán ózgeshelikleriniń joqarıraq basqıshda tákirarlanıwı júz beredi. Dáslepki halatlarġa qaytıw imkaniyatı, yaġnıy ótilgen halatlardıń ayırım qásiyetleri rawajlanıwdıń joqarıraq basqıshında tákirarlanıwı biliw hám tariyxtıń rawajlanıwın túsiniw ushın óz áhmiyetin saqlap qaladı.
Demek, biykarlaw rawajlanıwda jańa sapa payda bolıwına alıp keletuġın anıq baġdarlandırılġan, qaytpaytuġın ózgeris sıpatında xarakterlenedi. Forma kóz-qarasınan rawajlanıw bir sızıqlı da, aylanba da emes, bálkim reń-báreńirek hám quramalıraq, óytkeni: bir sızıqlı hám kóp sızıqlı, tuwrı sızıqlı hám zigzagsıman, ulıwmalıq hám jeke, uyġın hám nauyġın bolıp tabıladı.