1. Oqıw materialları

Qásiyet - predmettiń aspekti bolıp, onıń basqa predmetlerden parqı yaki olar menen uqsaslıġın belgileydi hám olar menen óz-ara baylanısda kórinis tabadı. Qásiyetler áhmiyetli hám ekinshi dárejeli bolıwı múmkin. A`hmiyetli qásiyetler predmettiń sarasın belgileydi. Olardıń joġalıwı mánisin usı qásiyetler quraytuġın predmettiń de joġalıwın ańlatadı. Ekinshi dárejeli qásiyetler ózlestiriliwi yaki predmettiń sarasın ózgertpesten joġalıwı múmkin. Hár qanday qásiyet (temperatura, kólem, energiya hám t.s.s.) belgili bir muġdar hám sapaġa iye boladı. Hár qanday predmet óziniń orın alıwın belgilewshi barlıq qásiyetlerdiń jıyıntıġı bolıp tabıladı.
Muġdar - predmettiń belgili bir qásiyetiniń kórinis tabıwı, intensivligi dárejesi. U sapa aspektinen uqsas qásiyetler yaki pútinniń bóleklarin salıstırıw jolı menen anıqlanadı. Muġdarlıq múnásibetler sapaġa baylanıstırılmastan anıqlanıwı múmkin. Sonday-aq, muġdar túrli predmetlardiń ayırım ulıwmalıq qásiyeti sıpatında, predmetlerdi sapa aspektinen teńlestiredi. Usı mániste muġdar sapanıń qarama-qarsısı bolıp tabıladı. Biraq predmettiń sapa ózgesheligin abstraktlastırıw sapa aspektinen hár qıylı dúzilmelerdi úyreniwge izertlewdiń muġdarlıq metodların tartıw imkaniyatın beredi. Mısalı, ólshew, salıstırıw úyrenilip atırġan ob`ekttiń muġdar kórsetkishlerin anıqlawshı ayırım kórinisi sıpatında, sapa haqqında anıġıraq juwmaq shıġarıw imkaniyatın beredi. Matematikada muġdarlıq múnásibetler san, baha, funkciya, toplam túsiniklerinde ańlatıladı. Házirgi zaman ilimi anıq matematikalıq apparattan paydalanıp, mikrodún`yanıń tereń qatlamlarına kiredi, A`lemniń sheksiz keńisliklerin izertleydi. Matematika tábiyat hám jámiyetti úyreniwdiń nátiyjeli qurallarınıń birine aynalġan.
Hár qanday predmet muġdar hám sapa qarama-qarsılıqlarınıń belgili bir sintezi. Onıń bolmısı ob`ektke tán bolġan áhmiyetli qásiyetlerdi saqlawdı kózde tutadı. A`lemniń kóp sapalılılıġı onıń elementleriniń salıstırmalı turaqlılıġı hám ġárezsizligi menen támiyinlenedi. Biraq álem, sonıń qatarında hár qanday predmet turaqlı ózgeriste boladı. Hesh nárse máńgilik emes. Pútkil bolmıs qashanlardur payda bolġan hám qashandur nabıt boladı. Dún`ya ózgeredi hám áyne payıtta ózligin saqlap qaladı, óz-ózine salıstırmalı birdey boladı.
O`lshem-predmet bolmısınıń shegarası. U predmet qásiyetleriniń muġdar hám sapa ózgerisleri ózgesheligi menen belgilenedi. O`lshem – bul muġdar hám sapanıń sonday bir birligi bolıp,bunda belgili bir sapa tek belgili bir muġdar menen baylanıslı. O`lshem – bul muġdar kórsetkishleri yaki ózgerisleriniń tiyisli sapa orın alıwı múmkin bolġan belgili bir aralıġı da bolıp tabıladı. O`lshem – bul sonday bir shegara, onda muġdar ózgerisleri nárseniń sarasına zıyan jetkizbeydi. Gegel` pikirinshe, «Hámme nárse óz ólshemine iye, yaġnıy muġdar aspektinen anıq»¹². Máselen, vodorod peroksidi hám suw bir-birinen molekulalardaġı kislorod atomlarınıń muġdarına kóre parıq qıladı. Huqıqıy, ádep-ikramlılıq hám estetikalıq qubılıslar sıpatlamasında ólshem túsinigi normativlik ózgeshelikke iye. «A`yne «kóbirek» hám «kemirek» arqalı jeńilteklik ólshemi buzıladı hám pútkilley basqa nárse – jınyayat kórinis tabadı, áyne «kóbirek» hám «kemirek» arqalı ádalat haqsızlıqqa, pazıylet nuqsanġa ótedi»<sup>13</sup>. Mısalı, huqıqta qılmıstıń sociallıq qáwiplilik dárejesi hám jaza sharası ortasındaġı muwapıqlıqqa ámel qılınadı. O`lshem túsiniginde muġdar hám sapa qásiyetleriniń óz-ara baylanısı sáwlelenedi. Tábiyatta baqlanatuġın nárselerdiń bir halattan basqa halatqa ótiwi dún`ya evolyuciyasınıń áhmiyetli hám keń tarqalġan mexanizmlerinen birin sáwlelendiredi. O`lshem túsinigi evolyuciya tendenciyaların anıqlaw, túrli sistemalardıń ótmishi hám kelashegi tuwralı gipotezalar dúziw imkaniyatın beredi. Muġdar sapa aspektinen bir jınslı qubılıslardıń belgili bir ob`ektiv kórsetkishi bolıp, ol usı qubılıslardıń úlkenligin, orın alıw múddetin hám umıwma qubılıstıń yaki onıń ayırım tárepleriniń rawajlanıwınıń belsendilik dárejesini sıpatlaydı.
Solay etip, nárseler hám qubılıslar sapa hám muġdar ózgesheliklerine iye boladı. Biraq nárseler hám qubılıslardıń bul tárepleri ortasında ajıralmas baylanıs bar emestey, olardıń biri ekinshisine baylanıslı emestey bolıp túyiliwi múmkin. Lekin ámelde bunday emes. Muġdar hám sapa ortasında dialektikalıq baylanıs orın alġan: belgili bir sapanı sáwlelendirmeytuġın muġdar orın almaydı hám sonıń menen bir waqıtta muġdarsız sapa da joq. Usı sapaġa qosımsha tárizde udayı qandayda bir emes, al bálkim anıq, belgili bir muġdar juwap beredi. Biz, mısalı, uzınlıġı A`miwdár`yanıń ústinde qurılġan kópirdiń uzınlıġına teń bolġan stoldı kórmegenbiz. Sonday-aq ayaqlarınıń uzınlıġı 5 metr bolġan adamdı kóz aldına keltiriw qıyın. Solay etip, hár qanday sapa filosofiyada ólshem dep atalatuġın muġdar shegarasına iye boladı. Muġdardıń ólshem shegarasındaġı ózgerisi sapanıń ózgerisine sebep bolmaydı, lekin ólshemnen asırılġanda nárse óziniń dáslepki mánisin joġaltadı. Muġdar hám sapa ózgerisleriniń bunday óz-ara tásirine kóp sanlı faktlerdi keltiriw múmkin. Máselen, deneniń tezligi sekundına 1000, 2000, 1910 metr bolsa, ol erga jıġıladı. Eger deneniń tezligi bar bolġanı bir birlikke asırılsa hám ol sekundına 1911 metrge jetkizilse, dene Jerden kóteriledi hám onıń joldasına aynaladı. Demek, muġdar ózgerisleri, eger olar ólshem sheńberinde júz berse, sapanı pútkilley ózgertpeydi. Biraq, eger bul ózgerisler ólshem shegarasınan shetka shıqsa, óziniń belgili bir muġdarı hám óz ólshemine iye bolġan jańa sapa júzege keledi.
Muġdar hám sapa ózgerisleriniń óz-ara baylanıslılıġı haqqındaġı qaġıyda ulıwmalıq áhmiyetke iye. Ol qorshaġan bolmıstıń barlıq nárseleri hám qubılıslarına bay lanıslı orınlı, yaġnıy dialektika nızamı kúshine iye. Ol tómendegishe sıpatlanadı.
Muġdar hám sapa ózgerisleriniń bir-birine ótiwi nızamı nárseniń muġdar hám sapa tárepleriniń sonday bir óz-ara baylanısın sáwlelendiredi, onıń tásirinde muġdar ózgerisleri ólshem shegarasınan shetke shıġıp, álbette túpkilikli sapa ózgerislerine sebep boladı, bul sapa ózgerisleri bolsa, óz gezeginde, jańa muġdar kórsetkishlerine alıp keledi. Bul nızamġa muwapıq rawajlanıw bir-birinen parıq qılatuġın, lekin óz-ara baylanısqan eki basqısh – úzliksizlik hám uzlikliliktiń birligi sıpatında júz beredi. Rawajlanıwda úzliksizlik – bul kútá ásten, kózge kórinbes muġdar ózgerisleri basqıshı. Rawajlanıwda uzliklilik sekiriw dep ataladı.
Sekiriw - bul bir sapanıń basqa sapaġa aynalıw waqıtı, forması, usılı, muġdar ózgerisleriniń úzliksizligi, basqıshpa-basqıshlıgındaġı úzilis. Mısalı, sekiriw - bu jerde tirishiliktiń payda bolıwı, haywanlar dún`yasınan insannıń ajıralip shıġıwı, bir sociallıq dúzim ornına basqa sociallıq dúzimniń keliwi, ullı ilimiy hám texnikalıq ashılıwlar. Hár qanday sekiriw rawajlanıwda ótiw dáwirin sıpatlamalaydi. Wz tábiyatiga kóre ol udayı qarama-qarsı múnásebetler, óytkeni jańanıń tuwılıwınan da, eskiniń qarsılıġıdan da dálalat beredi.
Sekiriwlerdiń formaları reń-báreń bolıp, rawajlanıp atırġan qubılıstıń tábiyatı, sonday-aq onda sapa ózgerisleri júz berip atırġan konkret shárayat penen belgilenedi. Sekiriwler:
1) ózgeristiń dawamlılıġına kóre (jedel, ásten);