1. Oqıw materialları

Element – (lat. elementum – birlemshi zat) – pútinniń salıstırmalı bólinbeytuġın bólegi. Bólek túsinigi óz kólemine kóre «element» túsiniginen keńirek, óytkeni bul hár qanday bólek emes, al bálkim salıstırmalı bólinbeytuġın bólek. Bunda «bólek» pútin túsinigi menen, «element» bolsa – struktura túsinigi menen múnásibetke kirisedi
Element nárseniń basqa bólinbeytuġın bólekshesin ańlatıwshı kategoriya. Atap aytqanda, zat atomlardan quraladı hám atomlar zattıń elementleri esaplanadı. Biraq bizge málim bolġanınday, atom bólinedi. Ne ushın biz elementar bólekshelerdi zattıń elementleri dep esaplamaymız? Sonıń ushınkim, elementar bóleksheler zattıń emes, bálkim hár qıylı maydanlardıń elementleri esaplanadı.
Struktura (lat. struktura – dúzilis, jaylasıw, tártip) sistemanıń dúzilisi hám ishki forması, usı sistema elementleri ortasındaġı turaqlı óz-ara baylanıslardıń birligi. Struktura nárseler hám qubılıslardıń quram bólekleri ortasındaġı nızamlı baylanıs usılı.
Sebep hám aqıbet. Qanday waqıya júz bermesin, barlıġınıń óz sebebi bar degen edi Ibn Sino. Durıs alınġan jol jolawshını tegislikler arqalı baġdarlanġan mánzilge alıp keledi, qáte hám biypárwalıq onı sahraga alıp baradı hám apatqa giriptar etedi. Qubılıslardıń ulıwmalıq óz-ara baylanıslılıġı hám birin-biri talap etiwi ideyası determinizm principinde óz sáwleleniwin tabadı. Bul principke binaan tábiyatta hámme nárse sebeptiń húkimine boysınadı.
Sebep túsinigi insanġa onıń rawajlanıwınıń dáslepki basqıshlarında-aq belgili bolġan. Tábiyiy qubılıslardıń kelip shıġıwın túsindiriwshi sebeplerdi anıqlawġa bolġan alġashqı urınıwlarġa mifologiyada, sońınan dinde dus keliw múmkin. Keyin ala sebeplerdiń filosofiyalıq hám ilimiy túsindiriliwi júzege keledi. Sebep (lat. causa – sebep) sonday bir qubılıs bolıp, ol basqa bir qubılıstıń aqıbetin tikkeley belgileydi, júzege keltiredi. Sebebiyat mánisin bir qubılıstıń basqa qubılıstı júzege keltiriwi, sebeptiń aqıbetti jaratıwı quraydı. Ápiwayı sana sebebiyat procesin ápiwayılastıradı: sebep belsendi tárep, aqıbet – passiv tárep sıpatında elesletiledi, sebep aqıbetten aldın keledi. D.YUm bunday elesletiwlerdi kritikalar eken, - ol sebeplerdiń barlıġınan shubha qıladı, anıġıraġı bunı biykarlaydı: «Bir qubılıs ayırım halda basqa qubılıstan aldın keliwinen olardıń biri – sebep, ekinshisi – aqıbet degen juwmaq shıġarıw aqılġa muwapıq emes. Olardıń birigiwi tosınlıq bolıwı múmkin, bálkim bir qubılıs júz bergeninde basqa bir qubılıstıń barlıġı haqqında juwmaq shıġarıw ushın hesh qalay tiykar joqdur... Usıġan qaramastan... insandı bunday juwmaq shıgarıwġa májbúr qılıwshı qanday da bir princip orın alġan. Bul princip ádet bolıp tabıladı...»¹⁶, dep atap kórsetedi. Sebeplerdiń barlıġınıń biykarlawın YUm sonıń menen túsindiredi, sebeptiń aqıbetti júzege keltiriw procesin biz tikkeley baqlay almaymız. Sebep haqqında biz júz bergen aqıbetke qarap juwmaq shıġaramız, biraq bul waqıya shınnan da ayırım sebeptiń aqıbeti me, degen sorawġa biz anıq juwap bera almaymız, óytkeni sebep-aqıbet baylanısı bar ekenligin biz sınaw jolı menen hesh qashan tastıyıqlay almaymız¹⁷.
Házirgi zaman ilimi sebep ob`ektler ortasındaġı óz-ara baylanıs bolıp, onıń aqıbetinde óz-ara baylanısqa kirisken ob`ektlerdiń ekewi de ózgeretuġınlıġın anıqlaw imkaniyatın beredi. Mısalı, Jerge iri meteoritlerdiń túsiwine úlken ekologiyalıq apatlar sebep bolġan. Bir qaraġanda jer jábirlengen passiv tárep, meteorit bolsa – belsendi tárep bolġan. Ámelde klassikalıq mexanika nızamlarına muwapıq jer hám meteorittiń toqnasıwı júz bergen. Bunıń aqıbetinde ekim denede tiyisli deformaciyalar júzege kelgen. Ámeliyat hár qanday qubılıstıń júzege keliwi birer-bir faktor yaki faktorlar menen belgilenetuġınlıġın kórsetedi.