1. Oqıw materialları

Júz beriwi jańa qubılıstıń júzege keliwine alıp keliwshi qubılıs sebep deb ataladı. Sebep tásirinde júzege keliwshi qubılıs bolsa aqıbet dep ataladı.
Dún`yada barlıq qubılıslar, ózgerisler, processler sózsiz tárizde belgili bir sebepler arqalı júz beredi. Dún`yada sebepsiz qubılıslar joq hám bolıwı múmkin de emes. Sebep-aqıbet nızamı dún`yada barlıq qubılıslar sebeplik belgilengen degen qaġıydaġa tiykarlanadı. Sebp-aqıbet nızamın tán alıwshı hám onı bolmıstıń barlıq qubılıslarıne engiziwshi filosoflar deterministler dep, sebep-aqıbet nızamın biykarlawshı filosoflar bolsa indeterministler dep ataladı.
Sebep hám aqıbet dialektikası. Sebepler ishki hám sırtqı, tikkeley hám qıya, ob`ektiv hám sub`ektiv bolıwı múmkin. Sub`ektiv sebepler kóbinese iskerlik, minez-qulıq, qılmıslardı túsindiriw tarawında kórinis tabadı.
Ob`ekttiń mánisin qurawshı qarama-qarsı kúshler, tendenciyalardıń óz-ara baylanısı sebeptiń ishki deregi esaplanadı. Mısalı, adamlar óz keselligi yaki ġarrılıġın qayġu-hásiret, tabıssızlıqlar, awır jumıs hám taġı basqalar menen túsindiriwge meyil bolıp tabıladı. Ámelde ġarrılıq yaki ólimdi jeńiwge ele hesh kim eriskeni joq, óytkeni ġarrılıq ta, ólim de ishki sebepler menen túsindiriledi. Sol sebepli bazılar awır jumıs penen shuġıllanıp ta uzaq waqıt jas hám salamat bolıp qaladı, ayırım tekesaltańlar bolsa kútá tez qartayadı. Sırtqı sebepler túrli ob`ektler óz-ara baylanısınıń ónimi bolıp tabıladı.
Sebep hám aqıbet múnásibetlerin artka qaytarıp bolmaydı. Sebep hám aqıbettiń sap sızıqlı process sıpatındaġı mexanikalıq interpretaciyası sózsiz tárizde sebep hám aqıbetti artqa qaytarıw múmkin degen juwmaqqa alıp keledi. Máselen, Ay qarama-qarsı baġdarda aylana baslasa, ol dáslepki halatqa kelgen bolar edi. Biraq bul gipoteza negizinde jalġan tiykarlar jatadı: ol sebep-aqıbet múnásibetlerine tosınlıq faktorlar toplamı kúshli tásir kórsetiwin esapqa almaydı. Dáslepki halatqa qaytıw – bul usı faktorlar toplamın ámelde jámlew bolıp tabıladı. Biraq olardıń hámmesin ámelde jámlew múmkin emes, demek, dáslepki halatqa qaytıw múmkin emes.
Sebepler hám aqıbetlerdiń múnásibetleri quramalı hám reń-báreńdir. Bir sebep kóplep aqıbetlerge sebep bolıwı hám, kerisinshe, bir aqıbet negizinde kóp sanlı sebepler jatıwı múmkin. Ayırım sebepler aqıbetler sheksiz shınjırınıń alġashqı deregi esaplanadı. Bazı bir sebepler «shınjır reakciyası» kórinisine iye bolıwı, yaġnıy eki yaki onnan artıq aqıbetti júzege keltiriwi, olar bolsa, óz gezeginde, eki yaki onnan artıq aqıbetke sebep bolıwı múmkin.