1. O’zbekistonning jahon hamjamiyatiga integratsiyalashuvi

Xalqaro vaziyatning o’zgarishi. XXI asr bo’sag’asida jahon taraqqiyotining mazmuni tubdan o’zgardi. Ilgari bir-biriga qarama-qarshi bo’lgan - SSSR va AQSh yetakchilik qilgan ikki ijtimoiy-siyosiy tuzum, ikki harbiy-siyosiy blok mavjud edi. Dunyoda «sovuq urush» siyosati hukmronlik qilardi. Butun insoniyat yadro urushi xavfi ostida yashardi.
XX asrning 90-yillariga kelib, sotsialistik dunyoning yetakchisi bo’lgan ulkan imperiya - SSSR parokanda bo’ldi, sotsialistik sistema halokatga uchradi. Varshava Shartnomasi bloki tarqalib ketdi. Dunyoda yangi mustaqil davlatlar vujudga keldi. Birgina SSSRning parchalanishi natijasida 15 ta mustaqil davlat, jumladan, mustaqil O’zbekiston davlati tashkil etildi. «Sovuq urush» siyosati barham topdi.
Xalqaro vaziyatda tub o’zgarishlar sodir bo’lsa-da, dunyo tinchligiga tahdid soluvchi xavf-xatarlar, ziddiyatlar saqlanib qoldi. Bu quyidagi hollarda namoyon bo’lmoqda:

• 
  Turli darajada rivojlangan mamlakatlar o’rtasida ijtimoiy – iqtisodiy notenglik va ziddiyatlar yanada o’sdi. Mamlakatlar o’rtasida ilmiy-texnikaviy bilimlar, ilg’or texnologiya, erkin sarmoyalarni to’plash va joylashtirishda hamon tafovutlar katta. Dunyoning katta qismida iqtisodi zaif, aholisi qashshoq yashayotgan mamlakatlar mavjud.
  
• 
  Bir qator mintaqalarda, hatto bir mamlakat fuqarolari o’rtasida milliy-etnik va diniy nizolar kelib chiqib mojarolarga, qonli urushlarga aylanmoqda. Mintaqaviy mojarolar tufayli 30 milliondan ortiq odam o’zi yashaydigan joylarni tashlab, boshqa mamlakatlarga qochoq sifatida ketishga majbur bo’lgan;
  
• 
  Umumiy, mintaqaviy va milliy xavfsizlikka terrorizm, ayirmachilik va diniy ekstremizm tahdid qilmoqda. Xalqaro terroristlar, dinni siyosiylashtirish natijasida vujudga kelgan ekstremistlar, shu jumladan, islom fundamentalistlari odamlar o’rtasida «haqiqiy» va «soxta» dindorlik belgilari bo’yicha qarama-qarshilik chiqarishga, millatlarni parchalashga, islom sivilizatsiyasi bilan boshqa sivilizatsiyalar o’rtasida yangi qarama-qarshiliklar, mojarolar keltirib chiqarishga urinmoqdalar;
  
• 
  «Sovuq urush» siyosatiga chek qo’yilishi natijasida yalpi yadro urushi xavfi kamaygan bo’lsa-da, bu turdagi ommaviy qirg’in qurollarning ko’p miqdorda saqlanayotganligi, yadro quroliga ega bo’lgan davlatlar sonining ko’payib borayotganligi dunyo uzra umumiy xavfsizlikka jiddiy tahdid bo’lib qolmoqda;
  
• 
  Jahon miqyosida atrof-muhitning ifloslanayotganligi, nosog’lom ekologik vaziyat, jumladan, Markaziy Osiyoda Orol dengizining qurib borishi bilan bog’liq ekologik tanglik insoniyat boshiga xavf solib turibdi;
  
• 
  Tobora kuchayib borayotgan korrupsiya, uyushgan jinoyatchilik, giyohvandlik, yashirin qurol oldi-sotdisi insoniyatni tashvishlantirmoqda.
  

Bularning barchasi dunyo hali ham ilgarigidek mo’rt bo’lib turganligidan dalolat beradi. Bizni qurshab tugran olam g’oyat murakkab va muammoli bo’lib keldi, hozir ham shunday bo’lib qolmoqda.
Bugungi kunda butun insoniyatning taqdiri, ijtimoiy taraqqiyot istiqbollari xalqaro munosabatlarga bog’liq bo’lib qoldi. Xalqaro maydondagi har bir siyosiy tanglik, mojaro barcha mamlakatlar va xalqlar manfaatiga daxldor bo’lib qoldi. Hatto, ayrim olingan mamlakat ichkarisidagi nizoli jarayonlarni, urushlarni bartaraf etish ham jahon hamjamiyatining vazifasiga aylandi.
Davrimizning muhim xususiyati aholi talab-ehtiyojlarining g’oyat darajada o’sganligi bilan belgilanadi. Alohida olingan bir mamlakat resurslari bilan uning aholisi talablari, ehtiyojlarini to’liq qondirib bo’lmaydi. Hatto rivojlangan mamlakat uchun ham boshqa mamlakatlar bilan iqtisodiy, madaniy, ilmiytexnikaviy hamkorlik qilish obyektiv zaruriyat bo’lib qoldi.
Hozirgi dunyoda biron-bir mamlakat, shu jumladan, O’zbekiston Respublikasi ham boshqalardan ajralgan hudud emas. Sayyoramiz yaxlit va bo’linmasdir. Shu bois, barcha mamlakatlar, xalqlar bir-biri bilan bog’langan, o’zaro aloqadadir.
O’zbekiston xalqaro aloqalarni yo’lga qo’yish nuqtayi nazaridan va o’z taraqqiyot istiqbollari jihatidan qulay geografik-strategik im- koniyatlarga ega.
Qadim zamonlarda Sharq bilan G’arbni bog’lab turgan Buyuk ipak yo’li O’zbekiston hududi orqali o’tgan. Bu yerda savdo yo’llari tutashgan, tashqi aloqalar hamda turli madaniyatlar tutashib bir- birini boyitgan. Bugungi kunda ham Yevropa va Osiyoni bog’laydigan yo’llar Markaziy Osiyodan, uning o’rtasida joylashgan O’zbekistondan o’tmoqda:

• 
  Markaziy Osiyoda geografik-siyosiy jihatdan markaziy o’rin tutgan O’zbekiston ushbu mintaqada kuchlar nisbati va muvozanatini saqlash, barqarorlikni ta’minlash, hamkorlikni mustahkamlash imkoniyatlariga ega.
  
• 
  O’zbekiston Markaziy Osiyoning transport, energetika, suv tizimi markazida joylashgan.
  
• 
  Aholi soni, ilmiy-texnikaviy va boshqa imkoniyatlari jihatidan mintaqada yetakchi o’rinda turadi.
  
• 
  Tabiiy iqlim sharoiti qulay, ulkan mineral xomashyo zaxiralari va strategik materiallarga ega, dehqonchilik madaniyati rivojlangan, oziq-ovqat bilan o’zini ta’minlashga qodir.
  
• 
  O’zbekiston sanoatning bazaviy va zamonaviy tarmoqlariga ega, o’zini neft, gaz, rangli metallar bilan ta’minlabgina qolmay, ularni eksport qilish imkoniyatiga ega.
  
• 
  Yurtimizning jahonga mashhur boy ma’naviy merosi bor, shu tufayli insoniyat sivilizatsiyasida salmoqli o’rin egallab, dunyoning ma’naviy va siyosiy jarayonlariga ta’sir o’tkazish salohiyatiga ega.
  

O’zbekistonda qulay imkoniyatlar bilan bir qatorda geografik-siyosiy jihatdan qiyinchiliklar tug’diruvchi omillar ham mavjud. Jumladan:

• 
  O’zbekiston Fors ko’rfazi, Kaspiy dengizi havzasi va Qrim havzasining neft va gazga juda boy konlari joylashgan yarim xalqaning strategik markazida joylashgan. Shu bois, bu hududda butun dunyoda energiya taqchilligi sharoitida ko’pgina yirik davlatlarning bir-biriga mos kelmaydigan manfaatlari o’zaro to’qnashmoqda;
  
• 
  Yana bir noqulaylik shundan iboratki, O’zbekiston etnik, demokratik, iqtisodiy va boshqa muammolar yuki ostida qolgan mamlakatlar bilan chegaradoshdir;
  
• 
  Sovetlar davrida Markaziy Osiyoda, jumladan, O’zbekistonda kommunikatsiyalar nomaqbul ravishda shakllantirilgan. Janubiy yo’nalishda transport kommunikatsiyalari amalda rivoj topmagan. O’zbekiston bevosita dengizga chiqa olmaydigan, buning ustiga dengiz bandargohlaridan eng uzoqda joylashgan mamlakat. Bir necha davlatlar hududidan o’tadigan olis yo’llar, O’zbekistonning iqtisodiy aloqalarini chegaralaydi, yuk tashishni qimmatlashtirib, mahsulotlarning raqobatga bardosh berishiga salbiy ta’sir etadi;
  
• 
  Suv resurslarining cheklanganligi, ekologik muammolar, Orol fojiasi ham mamlakatimiz uchun noqulay omildir.
  

Mustaqillikning dastlabki kunlaridayoq O’zbekistonning milliy manfaatlariga mos keladigan puxta tashqi siyosiy yo’lni belgilash, jahon hamjamiyatiga qo’shilish, xorijiy mamlakatlar bilan siyosiy diplomatik, iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy, madaniy aloqalar o’rnatish masalalari dolzarb vazifa sifatida ko’ndalang bo’lib turardi. Bu osongina yechiladigan vazifalar emas edi. Masalaning murakkabligi shundan iborat ediki, Ittifoq davrida tashqi siyosat yuritish, tashqi dunyo bilan aloqa qilish, tashqi savdoni tashkil etish Moskva, markaziy hokimiyat tomonidan olib borilar edi. Respublikalar esa, jumladan, O’zbekiston ham tashqi dunyodan ajralgan, to’g’ridan to’g’ri aloqa qilolmaydigan yopiq mamlakat edi. Shu bois, davlatimiz tashqi siyosat yuritish tajribasiga ham, jahon diplomatiyasini, tashqi iqtisodiy faoliyatni biladigan kadrlarga ham ega emas edi. Respublikada bunday kadrlar tayyorlovchi birorta ham o’quv yurti yo’q edi. Vaziyat zudlik bilan tashqi siyosiy va tashqi iqtisodiy aloqalarni shakllantirishni talab qilmoqda edi.
Prezident Islom Karimovning «O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li» va boshqa asarlarida mustaqil tashqi siyosat yuritish qoidalari nazariy va amaliy jihatdan puxta asoslab berildi. O’zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasining 17-moddasida tashqi siyosat qoidalari qonunlashtirildi va u jahondagi ko’plab mamlakatlar bilan hamkorlik jarayonlari ortga qaytmasligining huquqiy kafolati bo’lib xizmat qilmoqda. O’zbekistonni xalqaro huquq subyekti sifatida belgilaydigan, respublikaning tashqi siyosiy va tashqi iqtisodiy aloqalarini tartibga soladigan qonunlar qabul qilindi. «O’zbekiston Respublikasi tashqi siyosiy faoliyatining asosiy prinsiplari to’g’risida»gi, «Chet el investitsiyalari va xorijiy investorlar faoliyatining kafolatlari to’g’risida»gi, «Tashqi iqtisodiy faoliyat to’g’risida»gi va boshqa qonunlar hamda normativ hujjatlar ana shular jumlasidandir. Bular faol va keng ko’lamli hamkorlik uchun mustahkam huquqiy kafolat yaratib berdi.
Tashqi aloqalarni ta’minlaydigan vazirliklar va muassasalar tashkil etildi.
Tashqi ishlar vazirligi, Tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo vazirligi, Tashqi iqtisodiy faoliyat Milliy banki, ixtisoslashtirilgan tashqi savdo firmalari shular jumlasidandir. Jahon iqtisodiyoti va diplomatiyasi universiteti, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Davlat va jamiyat qurilish akademiyasi va boshqa universitetlarda tashqi siyosiy va tashqi iqtisodiy faoliyat sohasi uchun mutaxassis kadrlar tayyorlash yo’lga qo’yildi.
Tashqi siyosatga tinchlik, barqarorlik, hamkorlik yo’li asos qilib olindi. O’zbekiston Respublikasi tashqi siyosatining asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat:

• 
  mafkuraviy qarashlardan qat’iy nazar hamkorlik uchun ochiq- lik, umuminsoniy qadriyatlarga, tinchlik va xavfsizlikni saqlashga sodiqlik; - davlatlarning suveren tengligi va chegaralar daxlsizligini hurmat qilish;
  
• 
  boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik;
  
• 
  nizolarni tinch yo’l bilan hal etish;
  
• 
  kuch ishlatmaslik va kuch bilan tahdid qilmaslik;
  
• 
  inson huquqlari va erkinliklarini hurmat qilish;
  
• 
  ichki milliy qonunlar va huquqiy normalardan xalqaro huquqning umum e’tirof etilgan qoidalari va normalarining ustuvorligi;
  
• 
  davlatning, xalqning oliy manfaatlari, farovonligi va xavfsizligini ta’minlash maqsadida ittifoqlar tuzish, hamdo’stliklarga kirish va ulardan ajralib chiqish;
  
• 
  tajovuzkor harbiy bloklar va uyushmalarga kirmaslik;
  
• 
  davlatlararo aloqalarda teng huquqlilik va o’zaro manfaatdorlik, davlat milliy manfaatlarining ustunligi;
  
• 
  tashqi aloqalarni ham ikki tomonlama, ham ko’p tomonlama kelishuvlar asosida rivojlantirish, bir davlat bilan yaqinlashish hisobiga boshqasidan uzoqlashmaslik.
  

Mamlakatimizning jahon xalqlari tinchligi va xavfsizligiga mos bo’lib tushgan tinchliksevar tashqi siyosati uni jahonda mustaqil davlat sifatida tezda tan olinishini ta’minladi. O’zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligini dunyodagi nufuzli davlatlar tan oldi, ularning 130 tasi bilan diplomatik, siyosiy, iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy va madaniy aloqalar o’rnatildi. Toshkentda 45 mamlakatning elchixonasi, yigirmaga yaqin xalqaro tashkilot va moliyaviy muassasa vakolatxonalari faoliyat ko’rsatmoqda. Shuningdek, xorijiy mamlakatlar va xalqaro tashkilotlar huzurida O’zbekistonning 46 diplomatik va konsullik vakolatxonalari ochilgan va faoliyat ko’rsatmoqda.
O’zbekiston Respublikasi o’zining xohish-irodasi va taklifiga ko’ra 1992-yil 2-martda jahondagi eng nufuzli xalqaro tashkilot - Birlashgan Millatlar Tashkilotiga a’zo bo’ldi. 1993-yil 24-avgustda Toshkentda BMTning vakolatxonasi ochildi va ish boshladi. Mamlakatimiz Prezidenti I. Karimovning BMT Bosh Assambleyasining 1993-yilda bo’lgan 48-sessiyasida ishtirok etishi va unda 27-sentabrda qilgan ma’ruzasi O’zbekistonni jahonga ko’hna va yosh, navqiron davlat sifatida namoyon etdi. O’zbekiston Respublikasi nomidan Markaziy Osiyoda xavfsizlik, barqarorlik va hamkorlik masalalari bo’yicha BMT ning Toshkentda doimiy ishlovchi seminarini chaqirish, narkobiznesga qarshi kurashni kuchaytirish, Orol muammosini hal etish va boshqa masalalar bo’yicha bir qator takliflar o’rtaga qo’yildi.